Mostar Köprüsünün Tarihi, Restorasyonları ve Özellikleri

Admin 2 Ağustos 201817 Eylül 2021 0 Comments

XVI. yy. Klasik Dönem Osmanlı Mimarlığı’nın en nadide eserleri arasında yer alan Mostar Köprüsü; Kanuni Sultan Süleyman döneminde, Mimar Sinan’ın öğrencisi Mimar Hayreddin’e yaptırılmıştır.

Osmanlı İmparatorluğunun batıda ulaştığı en uç nokta olarak Bosna’da, Osmanlı’nın ve İslam’ın mührünü vurmak için köprüye hilal şekli verilmiş ve üzeri bembeyaz mermerler ile döşenmiştir. Allah’ın (c.c) isimlerini çağrıştırmak için de 99 basamak yapılmıştır.

Bosna-Hersek’te barış, istikrar ve hoşgörünün simgesi olarak 427 yıl kesintisiz hizmet vermiş olan köprü, Yugoslavya iç savaşı sırasında 1993 yılında yıkılmıştır. Mostar Köprüsü’nün yeniden yapımı, Dünya Bankası ve UNESCO iş birliği ile Karayolları Genel Müdürlüğü1nün teknik danışmanlığında bir Türk firması tarafından gerçekleştirilmiştir. Yeniden yapımı 2004 yılında tamamlanan köprü; 2005 yılında UNESCO tarafından Dünya Kültür Mirası Listesi’ne alınmıştır.

Eski Mostar Köprüsü (Stari Most, 1566-1993)

Mostar Kenti’ne ismini veren Mostar Köprüsü –daha önce aynı yerde bulunan ahşap asma köprünün yerine– taş kemerli olarak Mimar Sinan’ın öğrencisi Mimar Hayreddin tarafından yapıldı. İmparatorluğun bir ucunda bulunan Bosna’daki XVI. yy. eseri Mostar Köprüsü ile Diyarbakır’daki XII. yy. eseri Malabadi Köprüsü mühendislik ve mimarlık açısından birbirilerine şaşılacak derecede benzemektedir.

Boşnakçada “Most”; “köprü”, ‘Stari Most’; “eski köprü”, ‘Mostar’ ise “köprü tutan” anlamına gelmektedir. Hiçbir köprü, Mostar Köprüsü kadar beğeni, hayret ve hayranlık uyandırmamıştır. Mostar Köprüsü’nü XX. yüzyılda gören ve köprüyü “Taştan dondurulmuş bir hilal.” diye niteleyen bazı Avrupa’lı seyyahlar gibi, XIV. yüzyılda yaşamış ve farklı şehirlerde kadılık yapmış ünlü tezkire yazarlarından Âşık Çelebi köprüyü, “Kudret Kemeri”olarak adlandırmış, XVII. yüzyılın ünlü seyyahlarından Evliya Çelebi ise, “Kavs-i Kuzah (Gökkuşağı)” diyerek başladığı dörtlüğünde, köprünün güzelliğini, görkemini vurgulayarak yapım tarihini M.1566 (H.974) olarak vermiştir.

Ayrıca, genç delikanlıların köprü kemeri üzerinden suya atlama geleneği köprü yapıldığından beri kesintisiz olarak devam etmekte olup, kuşaktan kuşağa aktarılacak gibi görünmektedir.

Mostar Köprüsü fonksiyonelliği ve estetik olgunluğu ile XVI. yy. Klasik Dönem Osmanlı Mimarlığı’nın en nadide eserleri arasında yer almaktadır. Neretva Nehri’nin geçiş sağlanabilecek en dar yerine kurulmuş olan köprünün taşıyıcı kemeri; her iki taraftan sağlam kayalar üzerine mesnetlenmiş, yaklaşık 7.00 m yüksekliğindeki taş kürsülere oturmaktadır. Kemerin 3.95 m olan genişliği, pahlı olarak yapılan alt ve üst kornişlerin birbirilerinin üstüne çıkıntılı olarak yerleştirilmesi neticesinde köprü üstünde dıştan dışa 4.30 m olmaktadır.

Kemer açıklığı, mansap tarafında 28.62 m, memba tarafında 28.71 m olup, kilit taşından itibaren üzengi taşına olan mesafe 12.05 m’dir. 80 cm yüksekliğinde, 111 taş sırasının yan yana dizilmesiyle oluşturulan kemer yayının, enine olan her bir sırasında 2 ile 5 (genelde 3 ve 4) arasında taş blokları bulunmaktadır. 456 adet taş bloğundan oluşan kemerin her iki yakadaki üzengi taşları arasında 12 cm kot farkı bulunmaktadır. Deniz seviyesine göre kilit taşı alt kotu 58.77 olan köprü, 1860 senesinde en yüksek su seviyesi olan 53.20 kotuna yükselen Neretva nehri üzerinden geçişi emniyetli bir şekilde sağlamayı başarmıştır. Şüphesiz köprüye bu özelliği kazandıran eşsiz güzellikteki ve narinlikteki müthiş tasarımıdır.

Taş Köprü kanat ve destek duvarları hariç, 6 ana bölümden oluşmaktadır. Bunlar kemer, alt korniş, tempan (kılıf) duvarları, üst korniş, korkuluklar ve döşemedir. Köprü gövd.esinin giriş ve çıkışlarında, kuzey ve güney tempan duvarları arasında bırakılan boşluklar, kemer vasıtasıyla ayaklara aktarılan yükü büyük ölçüde azaltmaktadır. Köprü gövd.esinin içinde 2.85 m, kemer ortasına doğru 85 cm yüksekliğinde ve her iki tarafta da ikişer adet olmak üzere 80 cm genişliğindeki ve 7.00 m uzunluğundaki boşlukların üzeri, 25 cm kalınlıktaki kreçnyak taşlarıyla kapatılmış olup, döşeme ile arasında su izolasyonunu sağlayan ve yöresel adıyla “terra rossa” denilen ufak çakıl taşlarıyla karıştırılmış boksit içerikli kırmızı toprak tabakası bulunmaktadır. Atların ve insanların yaklaşık % 20 eğime sahip olan köprüye, rahat çıkıp inebilmeleri için döşeme taşlarının aralarına belirli mesafelerde ve döşeme taşlarından daha yüksek olmak üzere bordür taşları konmuştur. Yaklaşık 95 cm yüksekliğindeki korkuluk taşlarının üzerine ise Avusturya-Macaristan İmparatorluğu Dönemi’nde güvenlik nedeniyle demir korkuluklar ilave edilmiştir.

Köprü kenar ayakları (taş kürsü) sağlam konglomera kaya üzerine oturtulmuştur. Taş köprünün yapımında tenelija adı verilen yöreye has hafif fakat yeterince güçlü bir olitik kireçtaşı, beden duvarlarının inşasında breça denilen ve nehir kıyısı boyunca bol miktarda bulunan bir çeşit yuvarlak çakıllı konglemera, köprü döşemesi üzerinde ise kreçnyak denilen ve âdeta mermer sertliğinde olan kireç taşı kullanılmıştır. Taş blokları arasındaki bağlantılar horasan harcı, kurşunlu kenet ve zıvanalar ile sağlanmıştır.

Köprünün Yıkılışı

Mostar Köprüsü 1992 yılında başlayan Yugoslavya iç savaşı sırasında, 9 Kasım 1993 tarihinde, Hırvat Topçu Milisleri tarafından aralıksız üç gün süren top ateşi sonucu, 54 top atışıyla yıkılmıştır.

Mostar Kenti’nin Rehabilitasyonu ve Köprünün Yeniden Yapımı ile İlgili Pilot Kültürel Miras Projesi

Kentin yeniden yapılandırılmasına yardımcı olmak amacıyla, Avrupa Birliği tarafından 1994-1997 yılları arasında Mostar’da ekonomi, altyapı, ulaşım ve enerji üzerine yatırımlar yapılmıştır. UNESCO ve Bosna-Hersek Hükûmeti arasında, 1995 Aralık ayında yeniden yapım ve rehabilitasyon projelerine hazırlık yapılmasını sağlayan İş Birliği Mutabakatı imzalanmıştır. 1996 yılında Türkiye, Dünya Bankası’na 1 Milyon $ tutarındaki ilk bağışı yaparak, uluslararası kampanyayı başlatmış, ardından Avrupa Bankası ile İtalya, Hollanda, Hırvatistan, Fransa, Macaristan gibi ülkelerin katkılarıyla toplanan 15 Milyon $ tutarındaki bağışlarla Mostar Kenti’nin Rehabilitasyonu ve Köprünün Yeniden Yapımı ile ilgili Pilot Kültürel Miras Projesi hayata geçirilmiştir.

4 Mimar, 2 İnşaat Mühendisi ve 1 Jeoloji Mühendisinden oluşan teknik heyet (3 kişi Türkiye’den, 4 kişi Bosna-Hersek’ten) ve 27 Usta, Türkiye’den olmak üzere, Tercüman, Vinç Operatörü, Kurşuncu, Şoför, Bekçi, Düz İşçi vb.den 17 kişi Türkiye’den, 12 kişi Bosna-Hersek’ten bu yenileme çalışmasında görev almıştır. (Türkiye’den getirtilen taş ustalarının hepsi taş işleme merkezinde UNESCO tarafından sınavdan geçirilmişlerdir.)

Yeni Mostar Köprüsü (2004- ….)

Mostar Köprüsü’nün Rekonstrüksiyonu (2002-2004): Köprünün kalan bölümlerinin restorasyonu, köprünün tahrip olan bölümlerinin yeniden inşası, taş ayakların rehabilitasyonu, takviyesi ve nehir sahillerinde bulunan taş duvarların restorasyonu ile mevcut yaya köprüsünün sökümü ve kaldırılması, konularını kapsayan sözleşmeye göre 2002 yılında başlatılan çalışmalar gerçekleştirilmiş ve 2003 yılı sonunda tamamlanmıştır. 2004 yılında, Bosna-Hersek Federasyonu Fiziksel Planlama ve Çevre Bakanlığı’nca oluşturulan Mostar Köprüsü Teknik Kabul Heyeti Komisyonu’nca teknik kabulünün yapılmasının ardından, uluslararası üst düzey katılımla gerçekleştirilen ve görkemli bir şekilde açılışı yapılan köprü; 2005 yılında yakın çevresiyle birlikte UNESCO tarafından Dünya Kültür Mirası Listesine alınmıştır.

Mostar Köprüsü’nün yerinde daha önceleri ahşap bir köprünün yer aldığı bilinmekteydi. Yapılan arkeolojik kazılarda, sol yakadaki Tara kulesinde 165 m2, sağ yakadaki Halebiya kulesinde 94 m2lik alan kazılmış ve her iki taraftaki kazılar sonucunda, mevcut yolun altında kalmış olan ahşap köprüye ait taş kaplama yol ile ahşap kirişlere ait delik yerleri, ahşap parçaları ve çok büyük çiviler bulunmuştur. Böylece, Prof. M. Gojkoviç’in, ahşap köprünün yeri hakkındaki hipotezi arkeolojik kazılar neticesinde elde edilen buluntulara göre doğrulanmıştır. Halebiya Kulesi tarafında Ortaçağ’dan kalma heykel, taş kase, demir aletler, silah parçaları, makas, çapa vb., Tara kulesi tarafında da dövme demir takozlar vb. ile ahşap su borusu kalıntısı bulunmuştur.

Köprünün ve bağlantılarının en ilgi çekici bölümlerinden biri olan döşeme taşlarının yıkımdan sonraki mevcut durumunun fotoğraflarla tespitinden sonra, numaralandırılma işlemi yapılmış, söküm işleminden sonra, hazırlanan kum şilte üzerine tekrar dizilmiştir. Köprü üstündeki taşların % 30 kadarı ile köprü bağlantılarındaki taşların % 40 kadarının tekrar kullanılabilir durumda olduğu tespit edilmiştir. Hasar gören orjinal tempan (kılıf duvarı) ve korkuluk taşları ile Tara taraf kemer kalıntıları tamamen sökülmüş, sadece Halebiya tarafta 5 sıra kemer taşı yerinde
bırakılmıştır.

Köprü girişlerinde yapılan arkeolojik kazılar ile köprü yaklaşım dolgusunun devamındaki toprak dolgunun alınmasıyla oluşan boşlukların kapatılması ve üzerine gelecek olan taş döşemeyi taşıması için destekleyici betonarme duvarlar yapılmıştır. Kasım ayında yapımına başlanan geçici betonarme ayaklar ile 126 ton ağırlığındaki taşıyıcı iskelenin yapımı 2003 yılının Mart ayında bitirilmiştir. Geçici betonarme ayaklar üzerine, ana taşıyıcı olarak dört adet çelik kafes kiriş yerleştirilmiş, bunun üzerine ise kemer formunda hazırlanmış ahşap kasnakların oturacağı taşıyıcı çelik iskele oturtulmuştur Yan duvarlardaki çalışmalar için iş iskeleleri yapılmış, kemer taşlarının yerine konması için, iskele üstüne seyyar vinç tertibatı kurulmuştur.

Sağlamlaştırma: Köprü kenarlarında bulunan beden duvarları top atışından çok büyük zarar görmüştür. Konglemera olan bu taş dokunun onarımı ile kanat duvarlarında çimento sıvalı yerler elden geçirilmiş, çok hasarlı taşlar çürütülerek onarılması sağlanmıştır. Beden duvarlarındaki çatlakların tamiri ve köprü yaklaşım dolgularının tahkimi; puzolonik esaslı harç malzemesinin, taş dokudaki derz aralarına denk gelecek şekilde ve yaklaşık 60 cm derinliğinde açılmış ȹ25-28 mm çapındaki deliklerden duvar içine enjekte edilmesi şeklinde gerçekleştirilmiştir.

Kemerin bütün ağırlığını taşıyan taş kürsülerin oturduğu konglemera kayaların takviyesi amacıyla, temelde ȹ76-101 mm çapında ve içinde 16 mm 3 adet nervürlü donatı bulunan deliklerde yapılan enjeksiyonda ise sadece çimento
ve su kullanılmıştır.Ayrıca doğu ayağında bulunan ve iç savaş esnasında büyük hasar gören köprü ve kulenin yapım tarihlerini veren kitabesi de yeniden yazılarak orijinal yerine yerleştirilmiş, onarım kitabesi ise aynen korunmuştur.

UNESCO’nun kararlarına göre, kemerdeki deformasyonun aynen uygulanması istendiğinden kemerin 427 yılda yavaş yavaş edindiği deformasyon, taş ustaları eliyle ve her bir kemer taşına ayrı ayrı uygulanmak suretiyle bir defa da verdirilmiştir. Köprü kemerinde bulunan 456 adet yonu taşının, 440 adedi yeni taşlardan yapılmıştır.

Kemeri teşkil edebilmek için, her birinin ve her bir yüzünün ölçüleri birbirinden farklı olan 456 adet kemer taşı yan yana dizilerek, birbirleriyle uyumlandırılması için bilgisayar desteği ile hazırlanan bire bir ölçekli şablonlardan yararlanılmıştır. Her akşam yapılan imalatların topoğrafik ölçümleri alınıp, bu ölçüler bilgisayar ortamına geçirilmiş ve önceki taş sırayla uyumlu olacak şekilde bir sonraki taş sırasına ait şablonlar tekrar hazırlanmıştır. UNESCO’nun kararları ile, köprüde yıllara bağlı olarak meydana gelen bütün deformasyonların aynen kabul edildiği kriterlere göre hazırlanmış olan Uygulama Projesi; Proje Koordinasyon Ünitesi (PCU), Müşavir Firma (Omega, Hırvatistan) ve köprünün yeniden yapımını gerçekleştiren Türk Müteahhit Firması (ER-BU, Türkiye) tarafından büyük bir titizlikle ve aynen uygulanmıştır.

Yeni Kemer Yapım Aşamaları Şöyle Sıralanabilir: Köprünün doğu taraf kenar ayağı üzerinde yer alan hasarlı kemer ve korniş taşları söküldüğünde, kemere ait üzengi taşlarının, ahşap elemanlarla oluşturulmuş esnek bir bağlantı sistemi üzerine oturtulduğu, ayrıca kemer taşlarının birbirine kenet ve zıvanalarla bağlandığı saptanmıştır. Meşe cinsi ahşap elemanlarla oluşturulmuş bu özgün ve esnek bağlantı sistemi, yeniden yapım esnasında aynen uygulanmıştır. Her durumdaki geçerliliği, yıllara meydan okuyan dayanımla kanıtlanmış olan bu yöntemle; temel altında büyük boyutlu bir ‘elastomer mesnet’ teşkil edilmiş olduğu, kısaca zemin ile yapının tabanı arasına esnek enerji sönümleyici elemanlar yerleştirilerek, zeminden yapıya aktarılan deprem kuvvetlerinin azaltılmış olduğu, görülmektedir. Taş bloklar, projede gösterilen yerlerine yerleştirilmeden önce harcın suyunu emmemesi için su havuzlarında bekletilmiş ve suya doymaları sağlanmıştır. Yerine konulmuş olan taşların zıvana delikleri ve bu deliklere kemer sırtından dökülecek kurşun için kanallar açılmış ve derz kalınlıklarının her yerde 5-8 mm arasında olmasını temin etmek için 6 mm’lik kurşun plakalar horasan harcı sürülen taş yüzeyinin 4 köşesine yerleştirilmiştir. Köprüde konulan ilk taş; doğu tarafta (Tara) kornişe kadar sökülmek zorunda kalan kemerin üzengi taşları olmuştur. Batı taraf (Halebiya) tarafta sökülmeyip yerinde bırakılan ilk beş sıranın hizasına gelinceye kadar taşların kurşunlu kenetli olarak yerine konulması işlemine devam edilmiştir. Aynı zamanda yan duvarlar (tempan) ile kemer kaburgasının arka dolgusu yapılmıştır. İlk 5 sırada yer alan kemer taşlarında zıvana kullanılmamıştır. Her iki yakadaki taş sıralarının aynı hizaya geldikleri 5. sıradan sonra bütün sıralar kemer yayı boyunca birbirlerine hem kenetle hem de zıvana ile bağlanmıştır.

Kilit taşı konulduktan sonra, bu defa da kemer sırtından 5 sıra hâlinde kurşunlu kenetleme işlemi yapılmıştır. Kilit
taşı sırasının konmasına 3 taş sırası kaldığında; her biri 8 ton kapasiteli 5 kriko ile kemer taşlarına yay boyunca 340 barlık (346.80 kg/cm2) bir basınç uygulanarak 3 gün süren yükleme testi yapılmıştır. Kilit taşı sırası yerine konmadan önce de uygulanan bu testin sonunda kemer yayında sadece 1.10 cm’lik bir deformasyon olduğu gözlenmiştir. Korniş, Tempan, Döşeme Yapılması: Kemer taşları üzerine alt korniş, üst korniş taşları kenetli olarak yerleştirilmiş, tempanı oluşturan taşların da yerine konması kurşunlu ve kenetli olarak gerçekleştirilmiştir. Köprü gövdesinin her iki tarafında toplam dört adet odacık bulunmaktadır. Kemerin ayaklara aktardığı zati yükü azaltması bakımından çok önemli bir görevi olan bu odacıkların üstü, su izolasyonu uygulandıktan sonra orijinalindeki gibi taşlarla kapatılmıştır. Kemer taşlarının enine bağlantısı ile sırt bağlantıları, korniş ve korkuluk taşlarının ise enine bağlantıları kenetler ile, kemer taşlarının kemer yayı boyunca birbiri ile olan bağlantısı ile, korkulukların kornişlere düşey bağlantıları ise zıvanalar ile sağlanmıştır. Kemer sırtına, ısı ve deformasyon izleme sistemi yerleştirilmiş ve izole edilmiş 17 adet sensör kablolarla bağlanarak veri kütükleri ile ilişkilendirilmiştir. Köprü döşeme taşlarını yerleştirmeden önce; kemer kaburgası üzerine önce horasan tecrit harcı sürülerek su izolasyonu yapılmıştır. Ardından boksit içeren ve yöresel adıyla “terra rossa” denilen kırmızı toprak, kireçle karıştırılarak serilip sıkıştırıldıktan sonra, üzerine sızan suların akması için küçük çakıllardan bir tabaka serilmiştir. Sıkıştırılan bu özgün tabaka üzerine döşeme taşları projesine göre dizilmiş ve derz araları Horasan harcıyla doldurulmuştur.
Köprüye metal korkuluk yapılmış, UNESCO’nun da uygun görmesi neticesinde eski ve yeni taşların yüzeylerini eskitmek için kumlama yapılmış, iskele kurulması için yapılan geçici ayaklar itina ile sökülmüş ve köprü 23 Temmuz 2004’te hizmete açılmıştır.

Mostar Köprüsü,Temmuz 2005 tarihinde Dünya Kültür Mirası Listesi’ne alınmıştır.

Dünya Kültür Mirası Listesi’nde bulunan 911 eser içinde 6 köprü yer almakta olup, bu köprülerden ikisi Bosna-Hersek’te bulunan ve XVI. yy. Klasik Dönem Osmanlı Mimarlığı içinde önemli bir yere sahip olan Neretva Nehri üzerindeki Mostar Köprüsü ile yine bir Mimar Sinan eseri olan Drina Nehri üzerindeki Sokollu Mehmet Paşa Köprüsü’dür

Mostar Köprüsü Belgeselini de buradan izleyebilirsiniz;