Depreme Dayanıklı Bina Kapsamında Yapısal Olmayan Riskler ve Önlemler

Bir deprem ülkesi olan ülkemizde yaşayan nüfusunun %95’inin yüksek deprem riski taşıyan bölgelerde bulundugu belirlenmiştir. Özellikle nüfus yoğunluğunun bulunduğu bu bölgeler başta olmak üzere ülkemizdeki bina stokuna yönelik yapısal deprem risklerinin belirlenmesi üzerine ulusal düzeyde birçok çalışma yapılmış, ilgili yönetmelikler oluşturulmuştur. Ancak, yapısal olmayan riskler konusunda yapılmış çalışma sayısı ise göreceli olarak azdır.

Sadece 1999 yılındaki Kocaeli depremindeki tüm yaralanmaların %50’si, can kaybının %3’ü yapısal olmayan elemanlardan kaynaklandığı ortaya çıkmıştır.

Günümüzde yapısal olmayan hasarlar için yürürlükte olan ulusal bir yönetmelik veya şartname bulunmamaktadır.  Buna karşılık yapısal maliyetler ortalama olarak bir binanın toplam maliyetinin %13’ü iken, yapısal olmayan maliyetler toplam bina maliyetinin %92’sine kadar çıkmaktadır.

Yapısal olmayan eleman riskleri; binanın taşıyıcı sistemi dışında kalan her türlü mimari bileşen ile hareketli ve sabit tefriş elemanlarının neden oldugu risklerdir.

 

Yapısal Olmayan Eleman Riskleri

Tesisat Katı

Temiz ve pis su hatları, vana sistemleri, elektrik güç istasyonları gibi donanım yoğunluklu kullanım için tasarlanan tesisat katlarında deprem sarsıntısından meydan gelen bir hasar tüm binanın deprem sonrasında kendinden beklenen işlevi yerine getirememesine neden olabilir. Bu nedenle hatların ve tesisatların bağlantı ve montajları sarsıntılara karşı tölerans gösterecek düzeyde yapılmalıdır.

Asma Tavan

Asma tavan sistemlerinde bağlantıların korozyondan ve zamana baglı oluşabilecek ek deformasyonlardan etkilenmesi engellenmelidir. Baglantı ekipmanlarının hizmet ömrü boyunca işlevini yitirmemesi esastır.

Agır asma tavanların duvar baglantılarında, iki komşu kenar boyunca duvar ile tavan sistemi arasında bir miktar boşluk bırakılması gereklidir. Boş bırakılan kenarlar boyunca kolay ezilebilir türde malzemeler ile dolgu yapılabilir. Diger iki komşu kenar duvar boyunca önerilen esnek baglantılar ile sabitlenmelidir. Uygulayıcıların asma tavan imalatı sırasında geniş alçıpan levhaların parçalanarak düşmesini engelleyecek nitelikte ilave tedbirleri almış olması ve işçilik kalitesini standartlaştırmış olması gereklidir.

Duvarlar

Yük taşımayan dış duvarlar ile iç bölme duvarları deprem sırasında insanlar açısından risk yaratabilmektedir. Yapısal olmayan bu elemanlar üzerine ağır ve büyük donanımların bağlanmaması gerekir. Ağır reklam ve tanıtım tabelaları, klimalar, yüksek hacimli su ısıtıcıları gibi donanımların montajı taşıyıcı özellikteki en yakın elemana yapılmalıdır.

Pencereler ve Kapılar

Pencere ve kapı montajı için duvarda bırakılan boşluğun duvar üzerinde olumsuz dayanım etkisini azaltacak nitelikte önlemler alınmalıdır. Büyük açıklıklı pencere ve kapı boşluklarında kör kasa malzemesinin çelik profiller ile desteklenmesi gerekmektedir. Kapı kasası deprem sırasında ve sonrasında işlevini kaybetmemeli ve tahliyeyi engellememelidir. Sarsıntıdan kaynaklanan yer değiştirmeler sonucunda kapının kanadının hareketi engellenmemeli ve tahliye için bir engel oluşturmamalıdır.  Cam veya benzeri kırılgan elemanlar barındıran kapılarda, kırılma sonrasında dagılmayan temperli, laminasyonlu, güvenlik filmli  malzemelerin tercih edilmesi gerekir.

Bacalar

Betonarme olarak tasarlanmayan yüksek bacaların  sarsıntı sırasında parçalanmasının ve göçmesinin engellenmesi gerekir. Bu amaçla taşıyıcı elemanlar ile desteklenmeli ya da bütünlügünü saglayabilecek nitelikte bir kaplama malzemesi kullanılmalıdır. Endüstriyel yüksek bacaların çerçeve ile desteklenmesi ve çelik halatlar ile sabitlenmesi ve dayanımının artırılması gerekir

Sirkülasyon Elemanları

Merdiven, rampa gibi sirkülasyon elemanlarındaki korkuluk ve küpeştelerin ASTM E985’de belirtilen dayanım standartlarını sağlamış olması gerekir. Ayrıca, korkuluk detaylarında kullanılan cam vb. malzemelerin de ilgili standarta uygun olması gereklidir. Bu elemanlarda cam tipi seçiminde, kırılma sonrasında dagılmayan temperli, laminasyonlu, güvenlik filmli türde malzemeler tercih edilmelidir.

Deprem anında sirkülasyon elemanlarının yön bulma ve tahliye konularında önem kazanması nedeniyle bu elemanlar ve koridorların gün içinde kesintisiz biçimde aktif aydınlatma gereçleri ile donatılmalıdır. Asansörler ve yürüyen merdivenler kullanıcıların güvenli tahliyesini saglayacak otomasyon sistemine sahip olmalıdır.

Giydirme Cephe ve Kaplamalar

Giydirme cepheler ve cephe kaplamalar, taşıyıcı sistemdeki depremden kaynaklanan yer değiştirmeleri tölare edebilecek nitelikteki bağlantı detayları ile donatılmalıdır. Cephelerde kullanılan kaplama malzemelerinin cam gibi kırılgan malzemelerden oluşması durumunda kullanılacak malzemelerin seçiminde, kırılma sonrasında dagılmayan temperli, laminasyonlu, güvenlik filmli türde malzemelerin tercih edilmesi gerekir. Cephe kaplama malzemelerinin derz açıklıklarının ve bina taşıyıcı sistemine bağlantılarının deprem kaynaklı yer değiştirmeleri karşılayabilecek nitelikte olması gereklidir.

Elektrik, Su, Enerji ve HVAC Tesisatları

Yapıda yer alacak her türlü tesisat, sismik etkiden kaynaklanan riskleri ve taşıyıcı sistemde oluşacak ötelenme gereksinimini karşılayacak esneklikte olmalı veya ötelenme sırasında tesisatın kopmaması için pay bırakılmalıdır. Sismik olarak yalıtılmış binalarda, yapı ile şebeke ana hattı arasında en az öngörülen zemin ötelenme miktarı kadar deformasyon kapasitesine sahip eklemli veya egilebilir tipte tesisat elemanları kullanılmalıdır. Sismik yalıtımı olmayan binalarda ana şebeke baglantılarında kopmaların engellenebilmesi için esnek tipte tesisat baglantı elemanları kullanılmalıdır. Asılı veya yükseltilmiş tesisatların tümünde esnek birleşim detaylarının tercih edilmesi gerekir. Tesisat ile duvar ya da tavan baglantılarında sismik sarsıntı sırasında bütünlügü koruyabilen detaylar kullanılmalıdır.

Tesisatların baglantı detaylarının korozyondan ve zamana baglı oluşabilecek ek deformasyonlardan etkilenmemesi gereklidir. Yapısal dilatasyon derzlerinden geçen tesisatlar için gerekli esneklikte detaylar kullanılmalıdır. Sismik sarsıntı sırasında elektrik enerjisini otomatik olarak kesecek sigorta sisteminin olması gerekir. HVAC tesisatlarının sabitlenmesi sırasında titreşim önleyici yalıtıcılar kullanılmalıdır. Özellikle dogalgaz tesisatlarında sarsıntı sırasında kendini otomatik olarak kapatabilen duyarlı vanaların kullanılması gerekir. Duvarlardan geçen tesisat hat boşlukları yapının sismik yer degiştirmelerini karşılayacak sınırları aşmayacak büyüklükte olmalıdır.

Sıvı ve Gaz Tankları

Tanklar ortamda serbest biçimde bulunmamalı, deprem sırasında dışarıdan gelecek darbelere, devrilmelere karşı koruyucu nitelikte bir kafes içerisine alınmalı ve yer degiştirmesi engellenmelidir. Tanklar bulundukları ortamdaki en yakın taşıyıcı yüzeye dokuma kayış veya plastik kılıf ile kaplı metal kelepçelerle sabitlenmelidir.

Yangın Söndürme Sistemi ve Malzemeler

Yangın söndürme tesisatları deprem sırasında işlevselligini koruyabilecek şekilde yapılmalıdır. Yangın söndürme sistemleri kolay ulaşılabilecek konumda olmalı ve deprem esnasında fonksiyonunu yerine getirebilmelidir.

 

Hareketli ve Sabit Tefriş Elemanları

Tefriş elemanları ortamda serbest biçimde bulunmamalı, devrilmesi ve sarsıntı sırasında yer degiştirmesi engellenmelidir. Bulundukları ortamdaki en yakın yüzeye uygun baglantı detaylarıyla sabitlenmelidir. Sarsıntı esnasında dolap kapakları ve çekmecelerin açılmasını engelleyecek sabitleme elemanlarının kullanılması gerekir. Agır eşyaların, kitaplıkların veya rafların devrilme riskini azaltmak için zemine yakın bölümlere konulması uygun olacaktır. Raflarda duran eşyaların düşmesini engellemek için raf önüne uygun şekilde setler kullanılmalıdır. Tezgah üzerinde bulunan eşyaların sabit muhafaza elemanlarının içinde bulundurulması ve gerektiginde kullanılacak şekilde dizayn edilmesi gerekmektedir. Tefriş elemanlarının olası devrilmelerde tahliyeyi engellemeyecek şekilde konumlandırılması gerekir.