Genleşme (Dilatasyon) ve Duvar Derzleri (Fuga)

1. Hareket Derzleri

Hareket derzleri daralma, genleşme, farklı oturma ve titreşimler ile deprem sarsıntılarında yapı blokları ve yapım bölümlerinin serbestçe hareketlerine olanak sağlamak ve de hasarı azaltmak/önlemek amacı ile bırakılan aralıklardır.

Hareket derzleri üç çeşittir:

a) Daralma derzleri , beton yol ve alanlarda uygulanan, derz boyunca betonun sürekli olmadığı, fakat teşkilinde derzin iki yanağı arasında boşluk bulunmayan (betonun büzülürken kontrolsüz yerlerden değil, buralardan çatlamasını sağlayan) ferzlerdir. Derz bütün beton kalınlığınca olabildiği gibi (bu halde önceden dökülen betonun yanağına bitüm sürülür, ikinci beton döküldükten sonra bu bölümün üst 4-5 cm’lik kısmı makine (bıçak) ile 8-20 mm genişletilir ya da derz demiri ile oyulabilir), beton genleşme derzine kadar tek parça olarak dökülüp, takriben 8 saat sonra projede belirlenmiş ) (4-10 m) aralarla, makine (bıçak) ile 4-5 cm derinlikte oyularak da teşkil edilebilir.

Daralma derzleri de iki türlüdür:

Derz boyunca hem betonun hem de donatının süreksiz olduğu tam daralma derzleri, sadece betonun süreksiz olduğu kısmi daralma derzleri.

b) Dilatasyon (genleşme) derzleri (expansion joint, dilatation), yapı ve yapımlarda hem genleşme hem de daralma hareketlerine olanak sağlayan, derz boyunca hem betonun hem de donatının süreksiz olduğu aralıklı derzlerdir. Genellikle 3 cm (yeni deprem anlayışına göre 6 m’den sonraki her 3 m yükseklik için en az 10 mm/25 mm eklenmelidir) olan bu aralık ya kamalı kalıp tahtaları ya da polistiren köpüğü vb. ile teşkil edilir. Araları 45 m dolayında olur. (Dayanma duvar ve perdelerinde 10 m’yi açık sulama kanallarında 2 m’yi geçmemelidir.)

Yapı genleşme derzleri (içeride bırakılabilecek polistiren köpüğü hariç) tamamen boş olur, sıva ile örtülmez ki düzgünsüz olarak çatlamasın. Derzler döşeme, duvar ve tavanda kesintisiz, eksene ve döşeme yüzeyine dik olur. (3 m’de 3 mm’den fazla sapma ve düşeyden kaçıklık kabul edilmez.) Gereken yerlerde bu derzler içten ve dıştan örtülür.

(Yol ve alan betonlarında daralma ve dilatasyon derzleri, ileride özel macun ile doldurulmak üzere geçici olarak kumla doldurulur.)

c) Kayma derzleri (sliding joint), derz düzleminde yapı bölümleri arasındaki göreli (nispî, rölâtif) hareketleri kolaylaştırmak için özel önlemlerin alındığı, beton ve donatının tümüyle süreksiz olduğu hareket derzleridir. Beton perdeler ile taban betonu arasında olduğu gibi özellikle ısıl nedenlerle perdeler ve tavan plağı arasında da söz konusudur. (Perdelerde hareket derzleri yapılıyor da perde ve tavan plağı monolitik ya da yapının uzun kenarı 60 m’yi geçiyor ise perde ile tavan plağı arasında kayma derzi şarttır.)

2. İnşaat Derzleri

İnşaat Derzleri (construction joint), bir defada tamamlanamayan, öğle paydosu (en çok 30 dakika) ya da akşam olması nedeni ile kesilen işlerde uygulamaya kolaylık olmak üzere betonlarda yapılan, göreli hareketlere fırsat bırakmadan sonraki sürekliliği sağlamak amaçlı ve özel önlemler gerektiren eklerdir. (Tam süreklilik sağlanamıyorsa bu derzler hareket derzi olarak düşünülmeli, gereken yerlerde su tutucu bant kullanılmalıdır.)
inşaat derzleri momentlerin en az olduğu yerlerde ve 45° eğimli olarak , statik zorlamaların karşılanabileceği yerlerde, açıklıkların orta 1/3’ünde teşkil edilir  ve döşeme yüzeyine dik olur. (Yerleri önceden proje üzerinde belirtilmelidir.)

Devam betonu için önceki beton yüzündeki gevşek kısımlar temizlenir, varsa çimento sütü “letans” kazınır, yüzey ıslatılır, üzerine sulu bir çimento şerbeti dökülür ya da suni reçine bağlayıcı sürülebilir. (Yeni beton, ahşap mala ile dövülerek sulandırılıp eski beton ile iyice kaynaştırılmak, ek yeri belli olmayacak derecede perdah edilmelidir.)

3. Dilatasyon (Fuga) Yalıtım, Dolgu ve Örtüleri

a) Yapılarda tümüyle boş olan dilatasyon derzlerinden dışarıdan içeriye ve bir kattan alt kata su gelmemesi için bu boşlukların sızdırmaz ve yapı hareketlerini karşılayabilir esnek bir gereçle kapanması gerekir. Bu iş boşluğa doğru omega şekli verilmiş bitüm kaplı bir bakır levha ya da aynı şekilde kıvrılmış plastik bantla yapılır, dilatasyonun iki yanına tesbit edilir. Sonra dışta alüminyum ya da plastik, kâgir döşemede metal ve sadece dilatasyonun bir tarafına tespit edilen bir çıta ile fuga örtülür.

İçte duvar ve tavanlarda bu aralıklar gene sadece bir tarafa tespit edilen ahşap, alüminyum ya da plastik çıtalarla örtülür.

Özelliği olan kaliteli işlerde fuga dolgu ve örtüsü, ortasında sızdırmaz plastik bandı bulunan plastik ya da metal özel tek elemanla yapılır. Bu durumda bu eleman fuganın iki yanına da tespit edilir.

b) Beton yol ve alanlardaki derzler ile yapılarda şartnamelerin olanak tanıdığı dış duvarlarda yalıtım dıştan termoplastik vb. macun dolgularla yapılır.

Bu halde önce derzin içi yeterli derinliğe kadar boşaltılır, fuga yanları düzgün ve pürüzsüz hale getirilip, tozdan arıtılıp yıkanır. Tamamen kuruduktan sonra özel pompası ile önce fuganın bir yanına, sonra öbür yanına ve en son üst ortasına özel macun sıkılır ve de ince spatula ile yüzey hafifçe bastırılarak çukurlaştırıp düzeltilir.

4. Cephe Derzleri

Moloz taş duvar ve sıvasız bırakılacak her çeşit tuğla vb. duvarlarda, düşük dozlu duvar harçlı derzlerden içeriye su ve rutubet girmemesi için, derzlerin yüksek dozlu bir çimento harcı ile doldurulması gerekir. Bu derzler mimari isteğe göre çukur ya da kabartma olabilir.

a) Moloz taş duvarlarda derz çukur yapılacaksa taş araları önce 3-4 cm derinliğe kadar oyulup, tozdan arıtılıp yıkanır ve 450 kg çimento dozlu ince çimento harcı ile, ıslatılmış derzler doldurulur. Sonra harç tam katılaşmadan derz malası ile bastırılarak 1-2 cm içerlek hale getirilir. Bu hareket, harç tamamen sertleşmeden çatlaksız ve parlak bir yüzey elde edilinceye kadar tekrar edilir.

Kabartma derz isteniyorsa taş araları bu kez 1.5-2 cm kadar aynı şekilde oyulup temizlenip ıslatılıp aynı harçla taşlardan 1-1.5 cm çıkıntılı ve bir miktar taş yüzeyine binecek şekilde derzler doldurulur. Sonra harç tam katılaşımadan demir mala ile bastrılarak sıkıştırılır, aynı şekilde perdah edilir. En son olarak taşların olabildiğince büyük görünebilmesi için harcın taşlara 1-1,5 cm’den fazla binen kısımları malanın sivri ucuyla kesilip alınır. (Bu derzler taşlarla bir yüz olarak da doldurulabilir, istenire fazla geniş görünen derzlerin ortasına taşları belirleyen bir çizik ya da oyuntu yapılabilir.)

b) Tuğla vb. duvarlarda derzler 2 cm kadar oyulur, aynı harçla (en çok 2-3 mm çukur olarak) doldurulup ince derz malası, ucu kıvrılmış yuvarlak ya da köşeli bir demirle, aynı yöntemlerle perdahlanır.

(Duvarlara olanağınca harç bulaştırılmamlı, bulaşanlar sertleşmeden temizlenmelidir. Harçların ölmemeleri için duvarlar rüzgâr ve fazla güneşten korunmalı, ıslak tutulmalıdır.)

Kaynak; İnşaat Uygulamalarında Okullarda Öğretilmeyenler-Firuzan Baytop