Obruk Nedir? Neden ve Nasıl Oluşur?

Obruk, yer altı sularının toprak ile etkileşime girmesi sonucu oluşan yer altı boşluklarının yüzey ağırlığını taşıyamayıp çökmesi sonucu oluşan derin çukurlardır.

Baca ya da kuyu görünümünde, derin çukurluklarda derinliği 300-350 m’ye ulaşabilen ve bazılarının taban kısmında göl ve akarsu gibi su hareketlerinin meydana geldiği ve sonrasında yer altı sularının, karbondioksit ile birleşimi sonucunda karbonik asit oluşur. Meydana gelen bu karbonik asit, kireç taşının yoğun olarak görüldüğü topraklarda zaman içerisinde çözülür yer altında mağaraların oluşmasına neden olur. Belirli bir zaman sonra, mağaranın üstünde bulunan toprak çöker ve meydana gelen bu çökme sonucu oluşan derin çukurlar obruk olarak adlandırılır.

Obruk Neden ve Nasıl Oluşur?

Obruklar nasıl ve nerede oluşur?, neler obruk oluşumunu tetikler veya hızlandırır? gibi sorulara günümüze kadar farklı cevaplar verilmiştir.

Obruklar birçok süreçle gelişebilir ve çoğu obruk, süzülen yüzey suları tarafından kayaların çözülmesi ile oluşur. Genellikle, yağmur sularının toprak boyunca hareketi sonucu karbondioksitin suda çözülerek zenginleşmesi ile suyun kireçtaşını çözme özelliğine sahip olması sonucu da obruklar gelişebilir.

Obruklar yer altında bulunan, eriyebilen kayaçlar sayesinde oluşmaktadır. Kayaçlar, birtakım minerallerin ya da mineral taş parçalarının veya mevcut mineralin çok fazla sayıda bir araya gelmesiyle oluşan birikintilerdir. Kayaçlar, topraktan sızan su sebebiyle çözünmeye uğrarlar, kayaç içerisinde bulunan mevcut boşluklarda genişleme meydana gelir ve üzerlerinde bulunan toprak ile dolarlar. Yer altı suyu sayesinde çözünmeye devam eden kayaç, toprağı ortadan kaldırır ve yamaçta bulunan eğimi düşük, derinliği çok da fazla olmayan çöküntüler meydana getirirler. Kayaçların içerisinde yer alan çatlak ve yarıklar suyun hareketini kolaylaştırır. Bu durum zamanla kayacı eritmeye başlar ve geniş boşluklar oluşmasına sebep olur. Sonuçta, meydana gelen boşluklar üzerindeki toprak ve kayadan oluşan yapı zaman içerisinde çökerek obrukların oluşmasına sebep olur.

Obruklar, dikey bir şekilde derine doğru inen ve büyük bir bacayı andıran karstik kuyulardır. Obruklar bir huni şeklinden daha çok, bir kazan biçimindedir.

Obruk Ne Demek?

Genel bir görüş olarak, bir oluşumun obruk olarak adlandırılması için şu şartları sağlaması gerekir:

1. Taban seviyesi yükseltileri birbirinden farklı iki komşu havzanın varlığı. Bu havza:
   • Bir sübsidans havzası,
   • Tektonik kökenli bir havza,
   • Karstik bir depresyon (özellikle bir polye)
   • Dağ içi ovası,
   • Göl ya da nispeten geniş bataklık bir alan,
   • Dar veya geniş alanlı alüvyal bir ova yada ovalar özelliğinde olabilir.
2. Bu iki havzayı birbirinden ayıran bir eşiğin bulunması. Bu eşik, alçak ya da yüksek bir plato olabileceği gibi alçak dağlık bir alanda olabilir.
3. Havzalar arasındaki eşiğin yüzeyinden yeraltına doğru, bütünüyle veya kesintili karstik mineral ve kayaçlardan oluşmuş olması. Bir plato ya da alçak dağlık bir alanın her iki yanında bulunan havzaların tabanlarında da aynı litolojik birimlerin varlığı bir bakıma karstlaşmayı (kireçtaşlarının karbondioksitli sularla erimesi ve bu erimeden dolayı oluşan topoğrafya şekillerinin ortaya çıkması) hızlandıracak ve büyük boyutlu olmasına sebep olacaktır.
   
   
   
4. Havzaların hidrolojik yönden birbirine bağlı olması. Alçakta kalan havza, yüzey ve yeraltı suları yönünden genellikle yüksekte kalan havzanın su rejimi etkisi altında kalır. Böylece su, yeraltından akışa geçtiğinde akış yönü alçak havza tabanına doğru olacaktır.
5. Her iki havzada zaman içinde beslenme şartlarına bağlı olarak, yüzey ve yeraltı suları seviyesinde alçalıp yükselmelerin meydana gelmesi. Bilindiği gibi yüzey ve yeraltı sularında meydana gelen alçalıp yükselmeler bazı faktörlere bağlıdır. Bu faktörler epirojenik ya da genç tektonik hareketler ile iklimde görülen değişmelerdir.

Obruk Çeşitleri

Obruklar sınıflandırılırken birçok parametre göz önüne alınır. Bu parametreler:

• Oluşum süreçleri,
• Oluşum hızları,
• Kayaç türü,
• Tehlikeleri ve buna bağlı yaşanan süreçlerdir.

Obruk sınıfları şu şekildedir:

1. Çözünme obruğu,
2. Çöküntü obruğu,
3. Örtü kayacı obruğu,
4. Yıkılma obruğu,
5. Yayvan obruklar,
6. Gömülü obruklar

Bu sınıflandırmaların dışında obruk oluşumu, mekanizmaları bakımından erime, oturma ve çökme olmak üzere üç tipe ayrılır.

1. Erime; Yağış ve yüzey suyu süzülme yoluyla ince yüzey tabakasından geçer, alttaki eriyebilen kayaçlar topraktan sızan sularla çözünürler ve kireçtaşı içerisinde bulunan doğal boşluk, çatlaklar çözünmeyle genişler ve azda olsa üzerinde bulunan toprak ile dolmaya başlar. Çözülme sonucu yüzeyde yavaş yavaş çözülmeye bağlı olarak erime şeklinde meydana gelen obrukları oluşturur.
2. Oturma; Aynı şekilde kum gibi kohezyonsuz zeminler, özellikle kalın yüzey tabakasının bulunduğu bölgelerde yüzey tabakasının altında bulunan kireç taşlarının yeraltı suyu ile çözülmesi ve daha sonrasında su seviyesinin çekilmesi ile birlikte üzerlerinde bulunan kumlu yapı ile dolar. Sonrasında kumlu yapı boşlukları doldurdukça yüzeyde yamaç eğimi düşük, derinliği fazla olmayan oturmalar şeklinde olan obruklar bırakır.
3. Çökme; Kohezyonlu zeminlerde özellikle killi kalın yüzey tabakalarının bulunduğu bölgelerde yeraltındaki boşlukların zamanla genişleyip mağara sistemi içerisinde zaman zaman killi yapının parçalanıp çökmesi ve en sonunda çatı görevi gören yüzeydeki killi yapının bir anda çökmesi sonucu dik kenarlı çökme tipi obruklar oluşturur.

Obruk oluşumlarının birçok etmene bağlı olduğu bilinmektedir. Bunların başlıca nedenleri; yeraltı suyunun kimyasal özellikleri, yeraltı suyu seviyesindeki değişiklik, yeraltı suyunun bir bölgeden daha düşük kotlu bir bölgeye akması, bölgenin iklim şartları, bölgenin jeolojik özellikleri olarak gösterilebilir.

Türkiye’deki Obruklar

Türkiye’de bulunan karstik alanlar hemen her bölgemizde görülmekte olup, özellikle Batı ve Orta Toroslar başta olmak üzere Güney Anadolu’da daha geniş yer kaplarlar. Bu bölgeleri İç Anadolu Bölgesi takip etmektedir. Türkiye’deki karstik alanlarını en çok kalker arazileri oluşturmaktadır. Karstik bölgeler kendine özgü karstik şekillerin geliştiği sahalardır. Lapyalar, dolinler, uvalalar, polyeler, düdenler, obruklar, karstik vadiler, traverten şekilleri ve mağaralar bu şekillerin başlıcalarıdır. Türkiye’deki obruklar Konya ilinde yoğunluk göstermektedir. Tuz Gölü’nün güneyinde yer alan Obruk Platosu’nda çok sayıda obruk bulunmaktadır. Kızören Obruğu, Çıralı Obruğu, Meyil, Obruğu, Akviran Obruğu, Hamam Obruğu, Kangallı Obruğu bu platoda yer alan obruklara örnek olarak gösterilebilir. Obrukların yaygın olarak bulundukları bir başka saha Antalya’nın doğusundaki Çimiköy Platosu’dur. Bunun dışında Mersin, Kırşehir, Kastamonu gibi illerimizde de obruklar bulunmaktadır. Mucur Obruğu, Cennet ve Cehennem Obrukları bunlardan bazılarıdır.