Rıht ve Basamak Boyutları Arasındaki İlişkiler

Bir merdivenin iniş çıkış rahatlığı ve güvenliği; eğimi, rıht ve basamak boyutları ve adım uzunluğu arasındaki ilişkilere bağlıdır.

Öncelikle rıht ve basamak boyutları arasında aşağıdaki “Eğim İlişkisi” vardır:

tg a=R/B

Rıht ve basamak boyutlarının ayrıca adım uzunluğuna bağlı olması gerektiği açıktır. Düz bir yoldaki ortalama adım uzunluğunun 63 cm. olduğu kabul edilirse, meyilli bir yolda bu uzunluğun her adımda sağlanan yüksekliğin iki katı kadar kısa olması gerekir. Her adımda sağlanan yükseliş (R), ilerleme yani adım uzunluğu (B) olduğuna ve yukarıdaki varsayıma göre, “Adım Uzunluğu İlişkisi” denen ve çok eskiden beri kullanılmakta olan aşağıdaki eşitlik yazılabilir:

B + 2R = 63 cm.

Diğer taraftan bir merdivenin rahatlığı basamak genişliği ile rıht yüksekliği arasındaki sayısal farka bağlıdır. Bu fark çok büyük ya da çok küçük olursa iniş çıkışlar yorucu olmaktadır. Yapılan araştırmalar, ideal eğim ilişkisinde bu farkın 12 cm. olması gerektiği sonucunu vermiştir. Bu varsayıma göre de aşağıdaki “Rahatlık İlişkisi” yazılabilir:

B – R = 12 cm.

Merdivenlerde meydana gelen kazaların ise rıht yüksekliğinden çok basamak genişliğinden kaynaklandığı saptanmıştır. Yani basamak genişliği dik eğimli merdivenlerde çok dar, yatık eğimlilerde ise çok geniş olmamalıdır. Bu koşulun sağlanması için de rıht ve basamak boyutları arasında aşağıdaki “Güvenlik İlişkisi” bulunmalıdır.

B + R = 46 cm.

Adım uzunluğu, rahatlık ve güvenlik ilişkilerinden rıht ve basamak boyutları hesaplanırsa bunların üçüne de uyan ideal bir merdivende rıht yüksekliğinin 17 cm., basamak genişliğinin ise 29 cm. olması gerektiği sonucuna varılır. Bu değerler Eğim ilişkisine konursa,

tga=R/B=17/29, ve a = 30° bulunur.

O halde ideal eğim ilişkisi sadece eğim açısı 30° olan merdivenlerde söz konusudur. Gerçekten de çok sayıda insan üzerinde yapılan araştırmalar en rahat, kolay inilip çıkılan ve güvenli olan merdivenin eğim açısının 30°, rıht ve basamak boyutlarının da 17/29 cm. olması gerektiği sonucunu vermiştir.

Ancak tüm merdivenlerin eğim açısının 30° yapılması olanaksızdır. Eğim değiştikçe de adım uzunluğu ilişkisinden elde edilen değerler ideal boyutlardan uzaklaşmaktadır. Bu durumda izlenecek yöntem, rıht ve basamak boyutlarını eğim ve adım uzunluğu ilişkilerinden hesapladıktan sonra bulunan rıht yüksekliğini sabit tutarak, basamak genişliğini rahatlık ve güvenlik ilişkilerine göre düzeltmektir. Ancak bu yöntem belirli değildir. Ve özellikle dik ve yatık eğimlerde karar vermek zordur. Bu nedenle yaklaşık değerler veren yeni bir ilişki gerekmektedir. Yapılan incelemeler sonunda aşağıdaki ilişkinin normal eğimli merdivenler için uygun sonuçlar verdiği saptanmıştır:

B + 1,5R = 54,5 cm.

Dik ve yatık eğimli merdivenlerde de bu ilişki diğer ilişkilere göre daha uygun sonuçlar vermekle beraber, basamak genişliği yatık eğimlilerde gereğinden büyük, dik eğimlilerde ise küçük olmakta, buna karşın söz konusu eğimlerde aşağıdaki ilişki daha uygun sonuçlar vermektedir:

B + 4/3R = 52 cm.

Son iki ilişki yardımı ile rıht ve basamak boyutlarından biri belli ise diğeri, ya da sadece eğim belli ise her ikisi hiç bir düzeltmeye gerek kalmadan bulunabilir. Ancak, elde edilen değerlerin sadece çıkış hattı üzerinde geçerli olduğu unutulmamalıdır. Basamaklarının bir kısmı yamuk şeklinde olan düz merdivenlerle, kısmen ve tam dönel merdivenlerde ise basamak genişliği kova hattına yaklaştıkça daralırken, duvar hattına yaklaştıkça genişler. Kova hattı üstündeki basamak genişliği Bmin ≥ 10 cm. olmalıdır. Merdiven genişliği 70 – 90 cm. ise çıkış hattı ortada olacağından Bmin.’un belirlenmesi yeterlidir. Daha geniş dönel merdivenlerde ise Bmax çok genişleyeceğinden iniş çıkış rahatlığı bozulur. Bunu engellemek için duvar ve kova hattına 30 cm. uzaklıktaki noktaları birleştiren çizgiler üstündeki basamak genişliklerinin belirlenmesi yeterlidir. Çünkü bu çizgi ile duvar ve kova hatları arasındaki alanlarda iniş çıkış söz konusu değildir.

Söz konusu basamak genişlikleri (Bı, B2); normal eğimli merdivenler için aşağıdaki ilişkilerden hesaplanabilir.

Bı + 1,5R = 49 cm.

B2 + 1,5R = 60 cm.

Uygulamada çıkış hattı merdiven kolunun ortasından geçiyorsa (Bı) ya da (B2) den birinin hesaplanması yeterlidir. Çıkış hattı kova hattına yakınsa (B2) duvar hattına yakınsa (B1) hesaplanmalıdır.

Kaynak: Düşey Sirkülasyon Araçları-Merdivenler-Prof. Abdullah SARI