Arboretum Nedir? Türkiye ve Dünya’dan Örnekler

1. Arboretumlar

Arboretumlar; eğitim, sergileme ve koruma amacıyla bir alan içerisinde bir araya getirilmiş yaşları ve orjinleri belli ve düzgün bir biçimde etiketlenmiş bitki taksonlarının uygun görülen alanlar üzerine yerleştirilip sergilenen doğal bitki bahçeleridir. Daha kısa bir tanımla Arboretum; bilgiyle, azimle ve emekle yoğrulup oluşturulmuş canlı bitki müzeleridir.

Arboretumlar, maliyetli ve uzun zamanlı seyahatlere ihtiyaç duymaksızın bulundukları alan içinde bilimsel incelemelerde bulunabilmek, o alanın halkına odunsu bitkiler içinden istediklerini seçme olanağı sağlamak, farklı türleri, varyeteleri ve formları tanıtabilmek, doğal, kültürel ve en önemlisi gen kaynağı olarak kullanılabilecek bitkilerin korunmasına olanak vermek, topluma ağaç sevgisini kazandırabilmek, hangi türlerin ve formların o alanda yetişebileceğini tespit etmek, doğal olarak o alanda bulunmayan bitki türlerini buraya getirerek bölgenin görselliğini arttırmak, halka rekreasyonel alan oluşturmak, yaşları belli, doğru ve dikkatli odunsu taksonlarının (tür, varyete, kültür varyetesi, form vb.) koruma ve güvenlik altına alınmış geniş arazi parçaları üzerinde bir araya getirilerek oluşturulmuş özel bahçelerdir.

‘’Canlı Ağaç Müzeleri’’ olarak tanımlanan Arboretumlar gelişmiş Batı ülkelerinde yüzlerce yıldan beri bilime ve eğitime katkılar sağlamaktadır. Betonlaşmış büyük kentlerin bunaltıcı havasından uzaklaşmak isteyen insanlar, kuş seslerini dinlemek, yeşili doya doya hissetmek, ağaçları, çalıları, çiçekleri ve otları görmek, dünyanın her köşesinden getirilmiş bitkileri bir arada görmek, onları tanımak ve öğrenmek, sakin bir ortamda oturup doğayı seyretmek, özetle daha mutlu bir gün geçirmek amacıyla Arboretumlara gelirler. Özellikle hafta sonu ve uzun süreli tatil günlerinde Arboretumlar dinlenme, rahatlama ve bilimsel öğrenme ihtiyaçlarına cevap veren önemli yerler olarak görülmektedir. Bu gereksinmeyi gören birçok ülkede, Belediyeler, Üniversiteler, diğer kamu kuruluşları, birçok sivil toplum örgütleri ve hatta özel kişiler, özellikle büyük kentlerin çevresinde olmak üzere Arboretumlar tesis etmişlerdir.

Kent peyzajının önemli bir yeşil alan parçası olan arboretumlar estetik ve fonksiyonel özelliklere sahip alanlardır. Diğer yandan, estetik bir kent parkı için tek başına yeterli olabilecek iken arboretumlar için tek başına yeterli olmaz. Estetik özelliğin yanısıra arboretumlarda araştırma, eğitim gibi diğer işlevlerde ön planda tutulur.

2. Türkiye’deki Arboretum Örnekleri

2.1. Atatürk Arboretumu (İstanbul)

1949 yılında Prof. Dr. Hayrettin Kayacık’ın sunduğu teklif üzerine Orman Genel Müdürlüğü ve İ. Ü. Orman Fakültesi arasında gerçekleştirdiği bir protokol sonucunda Atatürk Arboretum’u kurulmuştur.

İdari anlamda Orman Genel Müdürlüğü Bahçeköy Orman İşletme Müdürlüğü Atatürk Arboretumu Orman İşletme Şefliği’ne; bilimsel anlamda ise İ.Ü. Orman Fakültesi’ne bağlı olan Arboretum İstanbul’a 20 km mesafede iken doğu sınırı İstanbul Boğazından 5 km mesafeyi Kuzey sınırı Karadeniz’den 8 km mesafeyi kapsamaktadır. Atatürk Arboretum’un kapladığı alan 345 hektarlıktır ve bu alan içinde 1916 yılında Neşet Hoca tarafından kurulan Türkiye’nin ilk fidanlığı yer almaktadır. Alanın denizden yüksekliği 80-120 metre civarindadır. Atatürk en belirgin özelliği floristik zenginlik açısından dünyaca tanınmış birinci Orta Avrupa, ikinci Akdeniz ve Güney Avrupa ve üçüncü Karadeniz ve kısmen Kafkas olan üç farklı floraya ait yaklaşık 450 türü içerisinde muhafaza eden Belgrad Ormanı üzerine kurulmuş olmasıdır. Bu durum alanda bulunan çoğu taksonuda Arboretum’un kendi bünyesine almasına destek olmuştur. Ayrıca Atatürk Arboretum fidan ve tohum temini açısından botanik bahçeleri ve diğer arboretumlarla bağlantı halindedir.

Atatürk Arboretumu içerisinde yer alan tür sayılarına ek olarak egzotik ve Türkiye’nin doğal türlerini kapsayan bitkilerinde bir araya gelmesi ile günümüzde yaklaşık olarak 1500 türe ev sahipliği yapmaktadır (Şekil 2.23.) Arboretum Meşe (Quercus) ve Akçaağaç (Acer) koleksiyonları açısından oldukça zengindir. Bunun yanında Türkiye’nin soğanlı bitkilerinin tohumla üretilmesi projesi kapsamında bulunan bir çok soğanlı türleri de görmek ve incelemek mümkündür.

Atatürk arboretumu eğitim ve rekreasyonel amaçlı hizmet vermektedir. Esas amacı öncelikle İ.Ü. Orman fakültesi öğrenci ve öğretim görevlilerinin daha sonra diğer üniversite birimlerinin ve araştırmacılarının eğitim çalışmalarına destek vermektir. Bununla birlikte uzun ve masraflı seyahatlere ihtiyaç duymadan kent halkına süsleme değeri yüksek olan yerli ve yabancı odunsu bitkileri bir arada görmesine olanak sağlaması yanında halkın dinlenmesine olanak sağlar. Diğer yandan başta İstanbul olmak üzere tüm şehirlerdeki kamu ve fidanlıklara tohum, fidan ve çelik materyali sağlar.

2.2. Karaca Arboretumu (Yalova)

Arboretum Hayrettin Karaca tarafından 1980 yılında Yalova Samanlıköy’de bulunan özel mülkü üzerinde kurulmuştur. Arboretum 135 hektarlık alanda 55 hektarlık bir kısmı kapsayacak bir biçimde planlanmıştır. Arboretum Marmara denizine 3 km güney istikametinde olup yıllık ortalama yağış miktarı 725mm dir ve denizden yüksekliği 25 m dir. Karaca Arboretumu büyük bir bitki çeşitliliğine sahiptir. Arboretumda 7 000 adet odunsu bitkilerin yanısıra 4000 adet yumrulu, soğanlı ve rizomlu otsu bitkilerde yer almaktadır. Yalnızca bitki sergileme amaçlı değil aynı zamanda bitki üretim, yetiştirme ve satış birimlerine de olanak sağlamaktadır.

Karaca Arboretum faaliyetlerini 3 ana hedefte yoğunlaştırmaktadır. Bunlardan birincisi, Türkiye’de bulunan odunsu bitki türlerinin toplanması üzerine çalışmalar yapmaktır. İkinci hedef bütün Dünya’da bulunan akçaağaçlarının (Acer sp.) toplanıp derlemesinin yapılmasıdır. Karaca Arboretumunda çok sayıda tür, alttür ve kültür formu bulunmakla birlikte geniş bir akçaağaç koleksiyonu mevcuttur. Üçüncü hedef ise bütün Dünya koniferlerinin koleksiyonunu barındıran bir koniferyuma sahip olmaktır. Bu üç ana hedef haricinde Arboretum bitki koleksiyonu, manolya (Magnolia), süs kirazı ( Prunus), huşağacı (Betula) ve süs elmalarına (Malus) öncelikli olarak tüm süs ağaçlarıyla genişletilmesi hedeflenmiştir.

2.3. Çukurova Süleyman Demirel Arboretumu (Adana)

Çukurova Süleyman Demirel Arboretumu kurulma çalışmaları 1997 yılında Adana Soroptimist Kulübü’nün Valiliğe başvuru yapması üzerine başlamıştır. Arboretum kurulacak slanın, analizi ve planlama projesi hazırlanıp idari mekanizmalar kurularak aktif bir gelişimle üç sene içerisinde çalışmalar tamamlanmıştır. Adana Valiliği, Adana Orman Bölge Müdürlüğü, Adana Soroptimist Kulübü ve Çukurova Üniversitesinin bir araya gelerek Çukurova Süleyman Demirel Arboretumunun kurulmasına ve günden güne gelişmesine destek olmuşlardır. Arboretum, 1074 hektarlık bir alanı kapsamaktadır.

Bu alanın en dikkat çekici noktasını 259,5 hektarlık bir alanda bulunan ağaç toplulukları oluşturmaktadır. Çukurova Arboretumu’nda yerli ve yabancı bitkilerden toplam 250 tür ağaç mevcuttur. Bunun yanısıra arboretuma bir çok yerden destek sağlanmaktadır. Öncelikli olarak İstanbul Üniversitesi Orman Fakültesi’nden bilimsel destek almaktadır. Ayrıca Çukurova Arboretum sahasında bulunan idari binanın yapımını Orman Bölge Müdürlüğü üstlenmiştir. Arboretuma özel açılan bir hesap numarasından yöre halkı da maddi olarak büyük fayda sağlamaktadır.

3. Dünya’dan Arboretum Örnekleri

3.1. Arnold Arboretumu (A.B.D.)

Arboretum, 1872’de kurulmuştur. Arnold Arboretumu, Boston Jamaika Ovası bölümünde yaklaşık 82 hektarlık bir alanı kaplar. Harvard Üniversitesi’nin merkezi yönetimi içinde müttefik bir kurum olarak yönetilir. Kasım 2019 itibariyle, arboretum içerisinde özellikle Fagus, Lonicera, Magnolia, Malus, Quercus , Rhododendron ve Syringa taksonlarına ait odunsu örneklerin yer aldığı 3846 botanik ve hortikültürel takson ile birlikte toplam 17.155 takson yer almaktadır. Arnold arboretumu araştırma, eğitim ve sergileme amacına hizmet eder. Arboretumda verilen eğitimler yetişkin eğitimi, okullar için programlar, özel programlar ve yayınlar şeklinde gerçekleştirilmektedir.

3.2. National Arboretum (A.B.D.)

National Arboretum; 2 ha ‘lık bir alanı kapsayan yalnızca koniferlerden meydana gelen “Gotelli” koleksiyonu projesinin , Hamilton Dağı’nın eteklerinde yetişen 70.000 çeşitteki orman gülü üretim projesinin, bilimsel çalışmalarla gerçekleştirilen farklı odunsu bitki türlerinin tohumdan üretiminin, 10-250 yıllık odunsulara bonzai uygulamalarının ve fosil ağaç olarak adlandırılan 25 -40 milyon yıl öncesine ait Yangtze River Bölgesinde tespit edilen ağaç türü üretiminin gerçekleştiği yerdir.

3.3. Morton Arboretumu (A.B.D.)

Arboretum‘da rekreasyon alanı olarak, göller, yürüyüş parkurları, sürüş ve bisiklet için karayolları, 1,61 hektar etkileşimli çocuk bahçesi, ve 0.40 hektar bir labirent vardır. Ayrıca 200.000’den fazla kurutulmuş bitki örneğine sahip bir herbaryum bulunmaktadır.

3.4. Morris Arboretum (A.B.D.)

Toplam 37 hektarlık bir alana sahip olan Morris Arboretumu hem eğitim hem de araştırma merkezi olarak hizmet veren bir arboretumdur. Morris Arboretum’un doğal alanları arasında sulak alanlar, çayırlar ve Wissahickon Deresi boyunca yer alan ormanlık alanlar bulunmaktadır.

3.5. Westonbirt Arboretumu (İngiltere)

Günümüzde Westonbirt Arboretumu 200 hektarlık bir ağaçlık alanı kapsamakta olup yıllık ortalama yağış miktarı 900 mm civarındadır. Arboretum’da 4 000 adet sergileme amaçlı kullanılmak üzere toplam 18 000 adet bitki türü bulunmaktadır. Arboretum içerisinde ağaç ve çalıların bir arada kullanımı ile kontrast ve manzara etkisi yaratılmıştır. Bitkiler Amerika, Japonya, Çin, Hindistan, Avustralya ve Avrupa’daki birçok ülkeden getirilmiş olup özenle yetiştirilerek bakımları yapılmaktadır.

3.6. Kirchberg Arboretumu (Luxemburg)

Arboretumun koleksiyonunda 650 türün yer almakta olup gelecek yıllarda 382 takson, 109 cins ve 53 familyanın sergilenmesine dair çalışmalar sürdürülmektedir. Arboretum’da Avrupa ve yakın bölgede doğal olarak yetişen ağaç ve çalılar ve bu bitkilerin yabani olan akrabalarının yer almakta olup özellikle Rosaceae familyasına ait ağaçların birleşimi ile meydana gelmiş dikkat çekici bir bitki kompozisyonu bulunmaktadır. Koleksiyonda Fagus spp., Juniperus spp., Quercus spp., Brooms spp., Salix spp., Rosa spp. çok geniş yere sahip cinslerdir. Alanda gürültüyü önleyici 12000 bitki türü mevcuttur.

3.7. Mustila Arboretum (Finlandiya)

4. Arboretumların İşlevleri

Kuruluş amaçlarına göre sahip oldukları işlevler yönlendirilir. Arboretumlar için bu işlevler;

1. Eğitim ve araştırma işlevleri,
2. Rekreasyonel işlevler
3. Ekolojik işlevler

olmak üzere üç ana başlık altında değerlendirilebilir.

4.1. Arboretumların Eğitim ve Araştırma İşlevleri

Arboretumlar yalnızca estetik özellik taşımaz aynı zamanda eğitim ve araştırma çalışmalarına imkan sağlar.  Arboretumların eğitim ve araştırma işlevlerini yerine getirebilmesi için kütüphane, sera ve herbaryum gibi birimlere ihtiyaç vardır.

Arboretumların araştırma ve eğitim açısından işlevleri aşağıdaki gibi özetlenebilir;

• Bulunduğumuz bölge içinde bilimsel incelemelere imkan sunmak,
• Halkın odunsu bitkileri tanımasına ve bu bitkilerin seçilerek yetiştirilebilmesine fırsat sağlamak,
• Bir bölgeye çok sayıda farklı bitki türü ithal edilmesine olanak sağlamak,
• Varyete ve türlerin hangi koşullarda gelişim gösterdiğini incelemek ve bölgedeki o varyetenin dayanıklı olup olmadığını tespit etmek,
• Bölgede bulunmayan farklı bitkileri bir araya getirerek estetik ve ekonomik bütünlüğü sağlamak ve verimliliği arttırmak,
• Fidanlıkların üretim materyali açısından gerekli ihtiyaçlarını karşılamak,
• Bölge halkının ağaçlara karşı duyduğu ilgiyi ve sevgiyi arttırmak,
• Bitki bilimi veya ziraat üzerine eğitim alan öğrencilere, araştırmacılara ve ilgililere eğitim-öğretim için kaynak ortamı sunmak,
• Bitki bilimi konularında amatör çalışmalar yapanlar için kurslar ve çalışma alanları imkanı sunarak profesyonel uygulamalar yapabilmelerine olanak sağlamak,
• Flora-fauna koruma programları üzerine çalışmalar yapmak ve insanlara bu programlar hakkında bilgi sunmak,
• Hortikültürel araştırmalarla süs bitkilerinin geliştirilmesini sağlamak ve sonucunda elde edilen materyallerin Peyzaj Mimarlığı disiplininde kullanımına olanak vermek,
• Uzun ve pahalı seyahatlere gerek kalmadan, aynı yönde bilimsel incelemeler ve çalışmalara imkân sağlamak.
• Arboretumlar, bilimsel tanımlamaların yanı sıra, bitkilerin estetik yönlerini (ölçü, form, doku, çizgi ve renk özellikleri) doğal güzelliği ve zenginliğini ziyaretçilere tanıtma işlevini de üstlenmek.

4.2. Arboretumların Rekreasyonel işlevleri

Kent yaşamında geniş yeşil alanlar oluşumuna destek veren ve bunun yanında doğa koruma çalışmalarına imkan sunan arboretumlar rekreasyonel ve görsellik açısından büyük önem taşımaktadır. (Rekreasyon Nedir?) Bilimsel araştırmaların haricinde arboretumlar bitkilerin genel yapılarını, estetik yanlarını ve tür zenginliğini ziyaretçilere tanıtma işlevine de sahiptir. Resim, heykeltıraş gibi birçok sanat eserlerinde de sanatçılar doğal peyzajdan etkilenmekte ve ilham almaktadır. Bunun yanı sıra arboretumların insan zihnini rahatlatıcı özelliği de bulunmaktadır. Bunu bitkiler arasında etkili bir düzenleme yapılması sonucu estetik açıdan olumlu görünümler elde ederek sağlamaktadır.

Arboretumlar, yürüyüş yolları, seyir terasları, kafeterya ve restoranları, çocuk bahçeleri ve bitki koleksiyonlarını bir araya getirerek rekreasyonel amaca çok yönlü hizmet vermektedir. Diğer yandan arboretumlar, insanlara toplu yaşam kurallarını aşılayan ve onlara sosyalleşmeleri için iyi bir çevre, kaliteli bir yaşam ortamı sunan alanlar olarak da katkıda bulunurlar.

4.3. Arboretumların Ekolojik İşlevleri

Arboretumlar, ekolojik ve özellikle mikroklimatik yönden bulundukları çevreye olumlu etkiler sağlar. Özellikle, kentlerde yer alan arboretumlar, kent iklimi ve kent sağlığı açısından önemli katkılar sunar. Ormanların çevre, iklim ve diğer birçok açıdan sağladıkları yararlar arboretumlar tarafından da sağlanır. Arboretumların kent iklimi ve sağlığı açısından sağladığı katkılar aşağıdaki gibi özetlenebilir:

• Kentin fiziksel dengesini sağlarlar. Kentlerde iskân, ticaret, sanayi gibi farklı kullanım alanları arasında karşılıklı olumsuz etkileri, uyumsuzlukları gidererek tampon sahalar oluştururlar,
• Kentlerin akciğer depolarıdır, oksijen üretip temiz hava yaratırlar,
• Kent iklimini etkileyerek kente mikroklimatik özellikler sağlarlar.

Kaynaklar: 
Senem KÖLÜK-BURSA ULUDAĞ ÜNİVERSİTESİ ARBORETUMU (ULUARBOR) OLUŞTURULMASI ÜZERİNE BİR ARAŞTIRMA
National Arboretum -Koniferler. https://www.usna.usda.gov/ 
SİBEL OLKAY ŞENGÜN-ARBORETUMLARIN KURULUŞ NEDENLERİNİN PLANLAMA İLKELERİNİN VE İŞLEVLERİNİN ÖRNEKLER ÜZERİNDE İRDELENMESİ
Morris Arboretum. http://www.morrisarboretum.org/
Negin KAMALI-ATATÜRK ARBORETUMU KOLEKSİYONUNDA BULUNAN ODUNSU TAKSONLARIN KABUK MORFOLOJİSİ VE TERMİNOLOJİSİ ÜZERİNDE ARAŞTIRMALAR