Biçim Grameri Nedir? Biçim Gramerleri ile Mimari Tasarım

Biçim gramerleri, tasarım dili ya da gruplarının türetiminde kullanılan biçim kuralları dizisidir ve

• başlangıç şekli,
• biçim kuralları,
• şekiller
• semboller dizisi

olmak üzere dört ana bileşenden oluşur.

Biçim gramerleri, başta mimari tasarım olmak üzere çeşitli tasarım dallarının temel kavramlarından tasarım dillerini, stillerini; kural tabanlı yapıya uygun şekilde, belirli bir seviyeye kadar algoritmik bir yapıyla tarif etme ve hatta türetmenin bir yolu şeklinde tanıtılabilir. Biçim gramerleri tanımlayıcı ve türetici özelliğe sahip olmakla birlikte genel olarak örüntülerin, mekânsal topolojilerin, iki ya da üç boyutlu kompozisyonların türetilmesinde kullanılmaktadır. Biçim grameri, mimari ve mühendislik tasarımlarında en yaygın kullanılan sayısal araçtır.

Tasarım sürecinde biçim grameri kurallarının uygulanması bir ilk şekle ihtiyaç duyar. Biçim grameri genelde az sayıda biçim ile az sayıdaki kurallardan oluşur. Başlangıç olarak kabul edilen bu ilk şekle kaydırma, aynalama, döndürme ya da toplama, çıkarma gibi tasarım dili üretmek amacıyla bir dizi kurallar seti uygulanır ve oluşan ürün, ilk şeklide kapsayan başka bir şekildir. Böylelikle biçim grameri kuralları ilk şekilden başka alternatif şekiller türetilen tasarım sürecini imkânlı kılar.

Biçim gramerleri komplike fonksiyonları barındıran yapılarda kullanıldığı gibi daha sade fonksiyon ilişkilerini barındıran konutlarda da kullanılmaktadır. Biçim gramerleri; mevcut konutların analizini yaparak ve özellikle toplu konutlarda konutların birbiriyle olan ilişkilerini kurgulamak amacıyla konut tasarımında da kullanılmıştır.

Biçim gramerleri Chomsky tarafından dilbilimde ortaya konan cümlenin yapısına benzer. Cümle yapısı, bir sembol alfabesi üzerine kurulan, tek boyutlu sembol dizileri oluşturan bir gramerdir. Biçim gramerleri de bir biçim alfabesi kullanır ve n boyutlu biçimler oluşturur.

Biçim gramerleri, formal ve informal biçim gramerleri olarak ikiye ayrılırlar. Formal biçim gramerleri, bilgisayara biçim üretme yöntemini tanımlar. İnformal biçim gramerleri ise tasarımın biçim üretme adımlarında uygulanan kuralların şekillerle ifade edilmesidir.

Biçim gramerleri geometrinin temel elemanları olan noktalar, çizgiler, düzlemler ve geometrik cisimleri kullanır. Bunlara biçim kelimelerimiz dersek, kullanılacak biçim kelimeleri belirlenir, biçim kelimeleri arasındaki ilişkiler oluşturulur, bunların hangi kurallarla bir araya geleceği belirlenir ve bir başlangıç kelimesi seçilir. Tasarımda yansıma, kaydırma, döndürme, boyutlandırma gibi dönüştürücüler veya toplama, çıkarma gibi operasyonlar kullanılır. Bir biçim grameri bir tasarım dili veya seti üretmek için kuralların adım adım uygulandığı bir biçim kuralları setidir.

Aşağıda şekillerle ifade edilen bir kural sol hanede yer alan iki veya üç boyutlu şeklin, sağ tarafta görülen şekille değiştirilmesiyle veya belirtilen operasyonun yerine getirilmesiyle uygulanır. Şekilde ilk kural bir kareyi kendi köşegeni üzerinde, köşegenin yarısı kadar kaydırmaktadır. İkinci kuralda ise bir L şekli diyagonali üzerinde kaydırılmıştır.

Biçim gramerlerinde “computation” kağıt üzerinde veya bilgisayarda yapılan çizimlerle anlatılır. Biçimler, hiçbir zaman kesin ölçüm birimleri olarak tanımlanmaz ve istendiği yerde, istenilen biçimde bölünebilir. Ancak “computation” adımları sonuçlandığında kesin ölçüler verilebilir. Bir biçim gramerinde “computation” nasıl yapılacaksa, kurallarla tanımlanır. Tasarım adımlarında sonra eklenen kurallar önceki kurallarla alakasız olabilir. Bir biçim gramerinde, istenen adımda yeni kurallar tanıtılabilir veya uygulanabilir. Aynı kurallar ve biçim setiyle istenen adımda farklı bir yönde ilerleyerek sayısız tasarım üretebilmek mümkündür.

Biçim gramerleri, sadece biçimler ve biçimsel kurgularla sınırlı olsa da, biçimin karşılığı olan içerik, anlam tanımlama şemaları ile ifade edilir. Böyle bir görüşte, bileşenler sadece şekiller değil, ayrıca fonksiyonu olan elemenlardır.

Parçalar ve bütünler terimleriyle ifade edilebilecek biçim gramerlerinin uygulaması, bir konutun tasarımı örneği ile gösterilebilir. Bir konut, uyuma, yemek yeme, oturma, temizlenme gibi işlevler barındırır. Bunlar, yemek odası, yatak odası vb. mekanlarda gerçekleşir. Bu mekanlar biçim gramerinde biçimler olarak temsil edilir ve bunların kombinasyonları belirli kurallarla yapılır. Böyle bir tasarım için tipik bir biçim grameri şöyle tanımlanabilir :

1. Bir biçim dağarcığı oluşturulur. (yaşama, yemek odası, yatak odası, banyo),
2. Tanımlayıcı şemalar dağarcığı hazırlanır. (oturma, yeme, uyuma, temizlenme),
3. İlgili biçimlere tanımlama şemaları uygulanır. (yaşama=oturma, yemek odası=yeme, yatak odası=uyuma, banyo=temizlenme),
4. Mekan ilişkileri, kısıtlayıcılar belirlenir; belirli biçim kuralları uygulanır. (yaşama yemek odasına yakın banyodan uzak vb.),
5. Biçim transformasyonları uygulanır.

Parametrik tasarım hakkındaki yazımıza da buradan ulaşabilirsiniz.

Kaynaklar;
Hakan ÖZBEK-GELENEKSELDEN TÜREYEN ÇAĞDAŞ MARDİN KONUT YERLEŞİMİ
Şule KOLERİ-MODÜLER SİSTEM KULLANILARAK GELİŞTİRİLEN ÜRETKEN TASARIM YAKLAŞIMI: GEÇİCİ AFET KONUTLARININ BİÇİM GRAMERİ YÖNTEMİ İLE TÜRETİMİ
Stiny, G. (1990). What is a design?, Environment and Planning B: Urban Analytics and City Science, March 1, 17, 97-103
Duarte, J. (2001). Customizing mass housing: A discursi ve grammar for Siza’s Malagueira Houses, PhD Thesis, MIT, Cambridge, U.S.A.