Yapısal Dilatasyon Derzleri

Dilatasyon Nedir?

“Dilatasyon”, kelime anlamı olarak genişleme, açılma anlamlarına gelmektedir. Yapıların çeşitli nedenlerle birbirlerinden ayrılması ya da yeni yapılacak bir binanın, mevcut bir binadan ayrılması istendiğinde, yapıların ayırma nedenlerine bağlı olarak aralarında belirli bir dilatasyon boşluğu (dilatasyon derzi) bırakılır. (Yapılarda dilatasyon derzlerinden farklı derzler de bulunmaktadır. Bu derzlerle ilgili yazımıza buradan ulaşabilirsiniz.)

“Dilatasyon” işlemi kimi zaman düşeyde bütün yapı boyunca düzenlenirken, kimi zaman da yapının bir bölümünde uygulanmaktadır. Örneğin yapıların döşemeleri ayrıldığı halde çoğu zaman temeller ayrılmadan bir bütün olarak oluşturulmaktadır.

Dilatasyon Derzi Neden Kullanılır? Nerelerde Kullanılır?

Dilatasyon derzleri yapılarda;

1. Depremde yapıların çarpışmasını önlemek (Deprem Derzi),
2. Yapıda ısı ve rötre etkilerini azaltmak (Genleşme Derzi);
3. Yapı temelindeki farklı oturmaların üst yapıya etkisini azaltmak;
4. Isı, ses ve titreşimi yapının belli bölümlerinde tutmak,

gibi nedenlerle kullanılmaktadır.

 

Dilatasyon derzlerinin kullanılma sebeplerini detaylı bir şekilde anlatmaya çalışalım;

1-Depremde yapıların çarpışmasını önlemek (Çekiçleme Etkisi);

Deprem etkisi altında yapıda meydana gelen ötelenmeler imar durumundan kaynaklanan bitişik nizam gibi yapılaşma durumlarında kütlelerin çarpışmasına neden olabilir. Özellikle birbirine yakın binaların kat hizalarında farklılık olduğunda, kolonlara çarpabilecek tabliyeler sistemlerin göçmesine neden olabilmektedir. Türkiye Bina Deprem Yönetmeliğinde; bırakılacak minimum derz boşluğu 6m yüksekliğe kadar minimum 30 mm, sonraki  her 3 metre için en az 10 mm eklenmesini öngörmektedir.

Örneğin temel üst kotundan itibaren 21,50 m uzunluğunda bir yapı ele alalım. İlk 6 metre için sabit cm dilatasyon derzi bıraktık, 6 metreden sonra geri kalan 15,50 m için bu 6cm’e her 3 metre için 1 cm eklememiz gerekmektedir. Bu durumda; 15,50/3= 5,16, bunu da yukarıya yuvarladığımızda 6 cm elde ederiz. Bu durumda yapıda “bırakılması gereken minimum dilatasyon derzi” 3+6=9 cm olur.

Ayrıca bu koşula göre elverişsiz bir sonuç elde edilmedikçe derz boşlukları, her bir kat için komşu blok veya binalarda elde edilen yer değiştirmelerin karelerinin toplamının karekökü ile α katsayısının çarpımı sonucunda bulunan değerden az olmayacaktır.

Komşu binaların veya bina bloklarının kat döşemelerinin bütün katlarda aynı seviyede olduğu durumda α=0.25(R/I)

Komşu binaların veya bina bloklarının kat döşemelerinin bazı katlarda olsa bile, farklı seviyelerde olmaları durumunda, tüm bina için α=0.50(R/I) alınacaktır.

2-Yapıda ısı ve rötre etkilerini azaltmak;

Isının etkili olduğu yapı elemanlarında ısıdan dolayı bir boy değişimi ve bunun sonucunda şekil değiştirmeler olmaktadır. Bu boy değişimi elemanın boyuna bağlı olduğu için elemanların boyları ne kadar kısa olursa boy değişimi o denli az olur. Yapının belli kısımlarının yüksek ısıya maruz kalması durumunda buradaki elmanların boy değişimi diğer elemanlara etki etmemesi için dilatasyon derzi ile ayrılmalıdır. Bu durumun dezavantajları da olabilir. Ayrıca yapıda bulunan perdelerin yapının dış kenarlarında olması halinde ısıdan dolayı genleşemeyeceği için yapı elemanlarında büyük iç gerilmeler oluşabilir. Bu nedenle perdelerin iç kısımlarda olması yapı elemanlarında genleşmeden dolayı iç gerilme oluşturmayabilir. Bu durum yapının yapım ve kullanım aşamaları için tahkik edilmelidir.

3-Yapı temelindeki farklı oturmaların üst yapıya etkisini azaltmak;

Yapı temel sisteminin ve yapı yükünün simetrik ve zeminin davranışının homojen olmadığı durumlarda farklı oturmalar olabileceği için yapıların tamamının bu farklı oturmalardan etkilenmemesi için dilatasyon derzi yapılmalıdır. Yapı temelinin bir tarafının su ile teması kazı ve diğer bazı etkilerden dolayı da olabilir.

4-Isı, ses ve titreşimi yapının belli bölümlerinde tutmak,

Yapının bölümleri arasındaki farklı etkileri kendi hacimleri içinde tutmak esastır. Aksi halde, yapının kullanım ve konfor özelliği ortadan kalkmaktadır. Bunun için hacimler arasındaki her türlü tecriti yapmak ısı, ses ve titreşimi ortadan kaldıracaktır. Bu uygulama yapının maliyetini artırır gibi algılanmamalıdır. Örneğin ısı izolasyonu ile yakıt tasarrufu sağlanır. Son zamanlarda insanların depreme karşı duyarlılığının artmasından dolayı özellikle ses ve titreşimden insanlar psikolojik olarak büyük rahatsızlık duymaktadır.

---

Dilatasyon derzleri, yapılırken veya planlanırken;

• Mimari görünümü,
• Yapımı,
• Isı, ses ve su izolasyonu,
• Miktarı, (aralığın)
• Bakımı,
• Malzemesi (derz)

gibi konular önemle dikkate alınmalıdır. Aksi durumlarda dilatasyonun amacına ters bir görev ortaya çıkabilmektedir. Örneğin yeterli dilatasyon aralığı bırakmadan yapılan iki yapı depremde birbiriyle çarpışması sonucu hasar görebilmektedir. Bu durumda yeterli olmayan derz yapıya zarar vermiş olmaktadır. Ayrıca, iki yapı arasında bırakılan derz inşaat artıkları ve sıva ile doldurularak amacından uzaklaşmaktadır. Derzlerin iyi yapılmaması sonucu yapılar arasında mimari görünüm kirliliğine sebep olmaktadır. Isı için yapılan derzlerin yapılış şekli ve yeri de önemlidir.

Dilatasyon derzlerinin, yapının fonksiyonuna göre 20-30m’de 1 yapılması tavsiye edilmektedir. Fakat asıl mesafe gerekli hesaplamalar ile her yapı için özel olarak belirlenmelidir. Rijitliğinin yapının bir kenarında bulunması durumunda dilatasyon derzleri 15-20m’de bir olarak kullanılabilir.  Yapı elemanları arasında kuvvet uyumundan dolayı yardımlaşma olması yani hasar gören elemanın yükünü diğer elemanların alması yapı sisteminin çok elemanlı olmasını uygun kılarken bu durumda yapının boyunun uzun olması ortaya çıkar. Yapı sisteminin çok elemanlı olması halinde bir elemanın bir deplasmanından dolayı sistemin bütün elemanları etkilenir. Bu nedenle yapının derzlerle ayrılarak bu deplasmanın yapının bellki kısmında kalmasını sağlar. Bu durumlar hesap ve yapımda dikkate alınarak yapıda derz düzenlemesi yapılır.

Dilatasyon Planda Nasıl Gösterilir?

Dilatasyon derzleri mimari planlarda çizgiler arası boşluk kadar aralıklı olacak şekilde çift çizgi olarak gösterilmektedir.