Arasta Nedir?

Arasta; aynı tür mal ya da hizmet sunan esnafın bir arada bulunduğu, dükkanların genellikle karşılıklı sıralanarak koridor şeklinde bir hizmet ve satış alanı oluşturduğu çarşılardır. Arastaların ortaya çıkması Osmanlı’daki lonca sisteminin bir sonucudur.

Farsça “aras” sözünün çarşı ve pazar, “aratsak” tabirinin ise sakaf (çatı) ve örtü manasına gelmesinden yola çıkarak arasta kelimesinin çatılı-örtülü çarşı şeklinde tanımlanması da mümkündür. Ayrıca, ordu çarşısı, ordugahta kurulan seyyar çarşı, asker çarşısı olarak da tanımlanmaktadır. Başka bir tanımla arastalar, saf ve sıra manasına gelen ‘roske’ ve müzeyyen anlamına gelen ‘araste’ kelimeleri içermesinden dolayı; bir sırada yer alan, bir çeşit mal satılan dükkânlara denir.

Arastalar sonradan aralarına değişik esnaf kolları karışmış olsa da, genelde aynı malın ticaretini yapan dükkânlardan oluşmaktadır. Bu sebeple de “terlikçiler arastası”, “kürkçüler arastası”,“baharatçılar arastası” gibi isimler almışlardır.

Arastalar, çarşıların içerisindeki bölümler ya da sokaklar olabileceği gibi, Edirne Ali Paşa Arastası gibi bağımsız olarak da inşa edilmiş olabilmektedir.

Ayrıca arastalar, İstanbul Mısır Çarşısı, Süleymaniye Tiryaki Çarşısı gibi bir külliyenin parçası olarak da inşa edilebilmektedir.

Osmanlı döneminde arastalar, menzil külliyelerinin bir parçası olarak da tasarlanmıştır. Menzil külliyeleri arastalarında, sokağın üstünün tamamıyla kapalı (Payas Sokullu Külliyesi Arastası), yarısı açık yarısı kapalı (Ilgın Lala Mustafa Paşa Külliyesi Arastası) veya tümüyle açık (Lüleburgaz Sokullu Külliyesi Arastası) olduğu örnekler de bulunmaktadır. Bu durum arastanın mimari karakterinde sokağın üstünün mutlaka kapalı olmasının gerekmediğini göstermektedir. Sokağın üstünün örtülü olduğu durumlarda ise iki uçta ve ortalarda kapı bulunmaktadır.

Dua kubbesi veya dua meydanı denilen, esnafın sabah dükkânlarını açmadan önce duacı tarafından yapılan duayı dinleyip, dürüst iş yapacaklarına dair dua ettikleri alanlar da arastalarda bulunan bir başka öğedir.

Organizasyon şeması ve plan özellikleri bakımından arasta ve kapalı çarşılar arasında belirgin farklar bulunmamaktadır. Arastalarda sokak üzerindeki dükkânlar arasında belirgin büyük yapılar yer almamaktadır. Ayrıca, arastalardaki yapıların her zaman betondan yapılmasına gerek yoktur. İdari açıdan arastalar genellikle çeşme, mezar, bedesten, medrese, cami gibi yapılardan oluşan vakıf ya da kuruluşun bir parçası ve bu yapıların tamamı aynı kapalı çarşı örneğinde olduğu gibi tamamı külliyeyi oluşturmaktadır. Arastalar yaygın olarak 15.yy’da inşa edilmişlerdir.