Horasan Harcı Nedir? Yapımı, Malzemeleri ve Özellikleri

Horasan Harcı Nedir?

Horasan olarak adlandırılan, pişirilmiş kilden üretilmiş ve kırılarak agrega haline getirilmiş tuğla, kiremit, çömlek vb. parçacıkların belirli oranlarda hava kireci ve su ile karıştırılmasıyla üretilen harca horasan harcı ismi verilmektedir.

Romalılar ve Bizans döneminde bu harca “Roman harcı” denmiştir. Daha sonralarda renginden ve dokusundan dolayı horasan topraklarına benzediği için Selçuklu ve Osmanlı mimarisinde “Horasan harcı” adıyla anılmıştır. Horasan harcı pişmiş kil kullanılarak hazırlanan bir kireç harcı olarak da tanımlanabilir. Bu yapı malzemesi geçmişte Yunanistan, Anadolu, Filistin, İran gibi bölgelerde yaygın olarak kullanılmıştır. (Horasan harcının tarihi ve Mimar Sinan tarafından kullanımıyla ilgili almak için bu yazımızı inceleyebilirsiniz.)

Horasan harçları hidrolik harçlar grubu içerisinde tanımlanmaktadır. Hidrolik harçlarda kullanılan malzeme su ile kimyasal reaksiyona girerek katılaşmaktadır. Bu tür harçların suya, özellikle deniz suyuna karşı dirençleri oldukça yüksektir.  Hidrolik nitelikleri nedeniyle Horasan harç ve sıvaları; sarnıç, su kuyusu, su kemeri ve hamam gibi yapılarda kullanılmıştır.

Horasan Harcı Yapımı ve Kullanılan Malzemeler

1. Bağlayıcılar

Bağlayıcıların üretimde kullanım amacı sıva ve harçlara hidrolik özellik ve yüksek stabilite kazandırmaktır. Harç içerisindeki agregalar bağlayıcı sayesinde polimerize olmakta ve yapay taş oluşturmaktadır. (Agrega Nedir?) Bu sayede harcın dayanımı artmaktadır. Horasan harcı yapımında bağlayıcı malzeme olarak kireç kullanılır.

2. Kireç

İlk çağlardan itibaren bilinen ve çok yönlü kullanılan bir malzemedir. Kirecin hammaddesi kireçtaşıdır.

3. Puzolanlar

Puzolanlar, kendi başlarına bağlayıcı değeri olmayan, kireç veya çimento gibi bağlayıcı bir malzeme ile karıştırılarak bağlayıcılık özelliği kazanmış yapı malzemeleridir. (Puzolanlar ile ilgili detaylı bilgilere buradan ulaşabilirsiniz.) Horasan harcını ve sıvasını hazırlarken kullanılan tuğlalar puzolanik özellikte olmalıdır. Osmanlı döneminde kullanılan tuğlaların iyi pişirilmesi gerekliliği şartnamelerde yer almıştır. Yapılan analizler ile Roma ve Osmanlı dönemindeki horasan harçlarında agrega olarak kullanılan tuğlaların mullit, kristobalit gibi yüksek sıcaklıkta oluşan mineraller içermediği gözlenmiştir.

4. Dolgu Malzemeleri

Dolgu malzemeleri, doğal ve yapay kaynaklardan elde edilen puzolan, kum, tras, kırılmış taş, mermer ve tuğla parçacıklarıdır. Kullanım amacına göre harç ve sıvalara farklı boyutlarda eklenebilmektedir. (Sıva Çeşitleri) Harçta kullanılacak olan dolgu malzemelerinin, bozulmuş taş, kil, tuz vb. gibi harcın saflığını bozacak maddeler içermemesi gerekir. Dolgu malzemesinin kalitesi ve boyutu harcın veya sıvanın dayanımını önemli ölçüde etkilemektedir.

5. Katkı Malzemeleri

Harç ve sıvaların hazırlanması sırasında kirecin ve harcın fiziksel özelliklerini geliştirmek, karbonatlaşmayı hızlandırmak ya da geciktirmek amacıyla kirece veya harca bazı organik ve inorganik maddeler katılabilmektedir. Tarihi yapılarda harç ve sıvaların dayanımını artırmak için bağlayıcı ve agreganın dışında sık kullanıldığı görülen katkı lifsel malzemelerdir. Erken dönemlerde kullanılan kireç harçlarının özellikle sıvaların çekme mukavemetini arttırmak amacıyla bitkisel lifler, hayvan kılları ve tüyleri kullanılmış, mikro donatı tekniği uygulanmıştır. Yapılan çalışmalarda, bu tür katkılar eklenerek sıva ve harçlarda plastik rötrenin azaltıldığı, işlenebilirliğinin ise artırdırıldığı ve sıva işlemi sırasında dökülmeleri azaltarak maliyeti azalttığı tespit edilmiştir. Örneğin; İstanbul’daki Justinian Kilisesi’nin yapımı sırasında duvar sıvası karışımına karaağaç kabuğu ve sıcak arpa suyu eklendiği görülmüştür

Horasan Harcının Özellikleri

Horasan harcı agrega olarak tuğla, kiremit gibi pişmiş kil malzemelerin kırılarak ve öğütülerek kireç ile karıştırılması sonucu elde edilmiş hidrolik bir bağlayıcıdır. Horasan harcının avantajı, kireç, su ve puzolanik malzemenin reaksiyona girmesiyle ve yavaş bir şekilde sertleşerek duvarla homojen bir yapı oluşturması, kemerlerin, tonozların dayanımını artırması ve iyi bir basınç dağılımı sağlamasıdır.

Horasan harcı makro boyutlu gözeneklere sahiptir. Makro boşlukların yoğunluğu aynı zamanda; harcın ve sıvanın, tuz kristallenme çevirimlerinden ve suda çözünen tuzların hidratlanma-dehidratlanma hareketlerinden meydana gelen iç gerilmelere karşı malzemenin dayanımını arttırmaktadır. Horasan harçları, hidrolik özellikleri, üretimlerinde gözenekli ve puzolanik tuğla agregaların kullanılmış olması ve kalsit kristallerinin tuğla agregaların gözeneklerinde çökelmesi gibi avantajları sayesinde dayanımlarını kaybetmeden günümüze kadar ulaşmıştır.

Horasan harçları içerisinde kullanılan tuğla agregalar diğer agregalara oranla daha düşük yoğunluk değerlerine sahiptir. Bu sebeple horasan harçları hafif olmaktadır. Ayrıca yüksek çekme dayanımına sahip olurlar. Tuğla agregalarının gözenekli yapısı karbonatlaşmış kirecin çözünüp tekrardan çökelmesine imkan tanıyarak bu harç ve sıvaların dayanımını arttırmaktadır

Horasan malzeme olarak geç sertleşen bir malzemedir. Dayanımını çok uzun sürede kazanır. Horasanın bu özelliğini bilen eski mimarlar yapının temelini bitirip uzun yıllar ara verip sonra üst yapıya başlarlardı. Horasan harcının dayanımını arttırmak ve sertleşme sürecini azaltmak için çeşitli katkı maddeleri kullanılabilir.

Tarihi yapılarda horasan harçları üzerine bir çok çalışma yapılmış ve horasan harçlarının fiziksel ve kimyasal özellikleri aşağıdaki şekilde açıklanmıştır:

• Horasan harcı kireç, tuğla parçacıkları ve bazen de kumun homojen karıştırılması ile elde edilir.
• Horasan harcı ağırlıkça kireç/tuğla kırıkları oranı 1/3 olarak hazırlanır.
• Horasan harçlarında kullanılacak tuğla agregalar yüksek oranda kil içermelidir. Bünyesinde SiO2, Al2O3 gibi molekülleri yüksek oranda bulundurmalıdır. Bu agregaların yeni ve hammaddesinin iyi pişmiş olması gerekir. Bu sayede killer amorf yapı kazanacak ve puzolanik aktivite kazanmış olacaktır.
• Kireç bağlayıcısı ağırlıkça yarıdan fazlasını teşkil etmelidir.
• Horasan harçları yüksek gözenekli olmasından dolayı düşük yoğunlukludur.
• Horasan harç karışımının hidrolik özellik göstermesi beklenir.
• Horasan harcı üretiminde puzolan olarak kullanılan tuğla agregaların ince öğütülmesi puzolanik aktiviteyi hızlandırmaktadır.

Roma Betonu Nedir?