Maksem Nedir?

Maksemler şehirlere gelen suları, çeşmelere, evlere, hamamlara dağıtan lüleli (borulu, musluklu) havuz ve tekneleri olan üzerleri kubbe veya tonozlarla örtülü su haznelerinin bulunduğu su yapılarıdır.

Arapça kökenli bir kelime olan “maksim” kelimesi “suyun kollara ayrıldığı yer” manasına gelmektedir.

Kalıplaşmış bir şekli olmayan maksemler büyük veya küçük olabilmektedir. Maksemlere gelen su tekne veya sandık adı verilen küçük bir havuza alınır. Havuzun düşey duvarlarının üstünde fazla suyun taşınması için savaklar yapılmıştır. Savakların bulunduğu düşey mermer plağın üzerine su seviyesinden eksenleri 96 milimetreden aşağıda olan çeşitli çaplarda pirinçten yapılmış lüle adı verilen kısa borular yerleştirilmiştir. İç çapı 26 milimetre olan borudan akan suyun debisine de lüle denilmektedir. Lülelerin iç çapları da akıttıkları debiye göre değişir. Debileri 36,7 milimetre olanlar çift,45 milimetre olanlar üçlü, bu ölçülerden daha büyük olanlar sekizli ve onlu lüle olarak adlandırılmışlardır. Debiler, çapları küçüldükçe kamış, masura, çuvaldız ve hilal olarak adlandırılır.

İstanbul’daki maksemlerin en büyüğü Eğrikapı Maksemi diğer bir adıyla da Savaklar Maksemi’dir. Kırkçeşme su tesislerinin isale hatlarının son bulduğu yerde Mimar Sinan tarafından yaptırılmıştır. İç ölçüleri 5,95×5,95metre olan maksemin çatısı piramit şeklindedir. İstanbul’un Anadolu yakasında bulunan önemli maksemlerinden biride Üsküdar, Doğancılardaki Damat İbrahim Paşa Maksemi’dir. Günümüzde harap vaziyette bulunan maksemin üzerinde ta’lik bir hatla yazılmış şair Nedim’e ait bir kaside bulunur.

İstanbul’da bulunan Maksemler içerisinde günümüze kadar sağlam bir şekilde ulaşan Taksim Maksemi, I. Mahmut tarafından 1732 yılında Taksim su tesisleriyle birlikte yapılmıştır. Fransız konsolosluğunun karşısında bulunan 8 köşeli güzel bir yapı olan maksemin çatısı da 8 köşeli piramit şeklindedir. Maksemin kapısının sağ tarafında Taksim sokağı tarafına bakan, I. Mahmut tarafından yaptırılan kitabesiz çeşmesinin üzerinde “her şeye su ile hayat verdik” anlamına gelen ayet yazılıdır. İstiklal Caddesi üzerinde yer alan maksemin giriş kapısının üzerinde 4 pencere bulunur. Cephedeki pencerelerin üst kenar hizalarının iki tarafında kuş yuvaları bulunan, maksemde toplam 24 lüle bulunmaktadır. Maksemlerin küçük birer örnekleri de şehir içinde bulunan su terazilerinin tepelerine yapılmıştır. Bu yapılar sayesinde maksemlerdeki gibi su ölçülerek çeşitli yerlere dağılır. İstanbul’daki Süleymaniye Kütüphanesi’nin duvarının üzerinde bu yapının bir örneği bulunmaktadır.

 Kaynak: Nur SATIR-OSMANLI’DA SU TERİMLERİ VE SUYLA İLGİLİ MATERYALLER