Merdivenler, Türleri ve Özellikleri

Farklı seviyeler arasındaki bağlantıyı sağlayan ve düzenli aralıklarla kademdendirilen eğimli yollara MERDİVEN denir. Merdivenler iki duvar arasından yükselebilecekleri gibi bir kenarlarından duvarlarla sınırlı, ya da duvarlardan büsbütün bağımsız olabilirler.

Eğer duvarların sınırladığı mekân sadece merdiven için kullanılıyorsa MERDİVEN EVİ adını alır. Yangın, deprem gibi afetlerde kaçış yolları olarak da kullanılan merdivenlerin bir merdiven evi içermeleri zorunludur. Buna karşın birçok durumda bu amaçla ayrılan yerler diğer hacimlerden soyutlanamayacağı için merdiven evi belirgin değildir.

MERDİVEN KOLU birbirini izleyen BASAMAKLARDAN oluşur. Basamaklar ayrık ya da birleşik, birleşik olanlar ise tek tek ya da tümü tek parça olabilir. Yerlerine göre bunlar BAŞLANGIÇ BASAMAĞI, NORMAL BASAMAK, İLK BASAMAK, SON BASAMAK, SAHANLIK BASAMAĞI adını alırlar. Basamakların ön yüzüne RIHT, ön ve yan kenarlarındaki çıkıntılara PROFİL, enine kesitinin şekline ise BASAMAK PROFİLİ denir. (100 farklı merdiven modelini buradan inceleyebilirsiniz.)

Merdiven kolları arasında güvenlik, rahatlık ve planlama esnekliği sağlamak için SAHANLIKLAR düzenlenir. Sahanlık türleri ARA SAHANLIK, KÖŞE SAHANLIĞI, TAM SAHANLIK ve KAT SAHANLIĞI‘dır.

Merdivenlerin açık kenarlarının güvenlik için KORKULUK‘larla korunması gereklidir. Korkuluklarda iniş çıkışlar sırasında tutunmak için KÜPEŞTE düzenlenir. Merdiven kenarlarında korkuluğa gereksinim olmasa bile küpeşte zorunludur.

Sahanlıkların ve merdiven kollarının iç kenarlarının belirlediği çizgiye KOVA HATTI, bu hattın sınırladığı boşluğa MERDİVEN KOVASI, bu alan dolu ise ÇEKİRDEK denir.

Merdivenlerde iniş çıkışlar sırasında genellikle izlenen yol ÇIKIŞ HATTI‘dır. Çıkış hattı üzerinde basamak genişlikleri birbirine eşit ve eğim normal olmalıdır.

Çıkış hattı üzerindeki rıht ve basamak yüzeylerinin kesiştiği noktaları birleştiren çizgiye NORMAL EĞİM ÇİZGİSİ, bu çizginin yatayla oluşturduğu açıya NORMAL EĞİM AÇISI, bu açının tanjantına ise NORMAL EĞİM ORANI denir. Tüm merdivenlerde çıkış hattındaki, düz kollu ve dairesel merdivenlerde de bütün noktalardaki eğim çizgileri bir doğrudur. Kısmen dönel merdivenlerde ise çıkış hattı dışındaki noktalarda eğim çizgisi bir eğri olduğundan herhangi bir noktadaki eğim açısı bu eğriye o noktadan çizilen teğetin yatayla oluşturduğu açıdır.

BAŞ YÜKSEKLİĞİ, bir merdiven kolu üstündeki, geçişe olanak sağlayan hacmin düşey doğrultuda ölçülen yüksekliğidir.

MERDİVEN TÜRLERİ

Merdivenler DIŞ ve İÇ MERDİVENLER olmak üzere ikiye ayrılır.

Dış merdivenler tümüyle dış hava koşullarına açık olanlardır. Bunlar daha çok farklı yükseklikteki yolları, bahçeleri, parkları birbirine ve tretuvarlarla binaların zemin katlarını bağlarlar.

İç merdivenler normal olarak dış hava koşullarına kapalıdır. Bunlar işlevlerinin özelliklerine göre ESAS, YAN, SERVİS, YANGIN MERDİVENİ adını alırlar.

Esas merdivenler bina girişlerine yakın noktalarda düzenlenirler ve normal katlar arasındaki sirkülasyonu sağlarlar. Girişlerden uzak noktalarda veya az katlı bina kollarında ya da işlevsel ilişkileri yoğun veya özel olan bölümler arasında esas merdivenlere ek olarak yan merdivenler düzenlenir.

Servis merdivenleri sadece hizmet personeli tarafından kullanılır ve servis girişlerinin yakınında düzenlenir.

Genellikle dış cephelerde düzenlenen yangın merdivenleri ise yangın, deprem ve benzeri afetlerde özel kaçış yollarını oluştururlar.

Merdivenler duvarlarla ilişkileri bakımından da, iki yanı açık, bir yanı kapalı ve iki yanı kapalı olabilirler.

Merdivenlerin işlevlerini yerine getirebilmeleri için sağlamak zorunda oldukları koşulların nicelik ve nitelikleri biçimlerine, eğim açılarına, malzemelerine ve konstrüksiyonlarına bağlı olduğundan önce bu özelliklerine göre türlerinin belirlenmesi gerekmektedir.

Biçimlerine göre merdiven türleri

Merdivenler biçimlerine göre DÜZ KOLLU, DÜZ KOLLU YAMUK BASAMAKLI, KISMEN DÖNEL ve DÖNEL olmak üzere dörde ayrılır. Bunlardan herbiri TEK, ÇİFT, ÜÇ ve DÖRT KOLLU olabilir.

Düz kollu merdivenlerin belirgin özelliği çıkış hattının bir doğru ve tüm basamaklarının plandaki şeklinin dikdörtgen veya paralel kenar olmasıdır.

Düz kollu ve yamuk basamaklı merdivenlerde de çıkış hattı bir doğrudur. Basamaklarının ise bir kısmı ya da tümü yamuk şeklinde olabilir.

Kısmen dönel merdivenlerin çıkış hattının bir bölümü eğridir. Bu nedenle basamaklarının bir bölümünün plandaki şeklinin yamuk olması zorunludur.

Dönel merdivenlerde ise çıkış hattının tümü eğri ve basamaklarının da tümü yamuk şeklindedir.

Düz, düz kollu yamuk basamaklı, kısmen dönel ve dönel merdivenlerde kol sayısına da bağlı olarak çıkış doğrultusu 0 – 360° arasında yön değiştirebilir. Ayrıca bu merdivenler çıkışa göre küpeşte sağda ise SAĞ, solda ise SOL MERDİVEN adını alırlar.

Dönel merdivenlerin, çizim ve yapım kolaylığı gözönünde tutulursa, dairesel olması daha uygundur.

Eğim Açılarına Göre Merdiven Türleri

Bina merdivenlerinin eğim açıları 20-45° arasında değişir. Bunlar eğim açılarına göre ayrıcaa üçe ayrılır.

• Yatık Eğimli Merdivenler 20°-25° (%36 -%46)

• Normal Eğimli Merdivenler 25°-36° (%46 -%72)

• Dik Eğimli Merdivenler 36°-45° (%72-%100)

Normal olarak dış merdivenler yatık, iç mekanlardaki esas merdivenler normal eğimli olmalıdır. Servis merdivenleri ile az yer kaplaması islenen diğer tüm iç merdivenler dik eğimli olabilirler.

Ayrıca vapurlar, makine daireleri gibi faydalı alanın çok önemli olduğu yerlerde özel kullanma koşulları geçerli olduğundan eğimin çok dik olması zorunludur (45 -60°).

Arasıra ya da geçici amaçlarla kullanılan sabit ve hareketli el merdivenleri ile dayama merdivenlerin eğim açısı ise 60-90° arasında değişir. Ancak bunlardan tutunmadan inip çıkmak olanaksızdır. Bu nedenle de normal sirkülasyon aracı olarak kabul edilemezler.

Malzemelerine göre merdiven türleri

Merdivenler TAŞIYICI KISIM, KAPLAMA ve KORKULUK olmak üzere üç kısımdan oluşur ve bunların her birinde malzemelerin hemen hepsi kullanılabilir. Ancak tüm taşıyıcı yapı elemanlarında olduğu gibi merdivenlerde de önemli koşul mukavemet olduğundan bir merdiveni öncelikle taşıyıcı kısmının malzemesi belirler.

Merdivenler, taşıyıcı kısımlarının malzemelerine göre dörde ayrılır.

• Kâgir Merdivenler.

• Ahşap Merdivenler

• Metal Merdivenler

• Karma Merdivenler

Merdivenlerde kullanılan başlıca kâgir malzemeler doğal taş, yapay taş, beton ve betonarmedir. Metal olarak da genellikle çelik, özel hallerde ise alüminyum kullanılır. Taşıyıcı kısmı birden fazla malzemeden yapılan merdivenlere karma merdiven denir.

Konstrüksiyonlarma göre merdiven türleri

Konstrüksiyonları bakımından merdivenlerle döşemeler arasında bir fark yoktur. Sahanlıklar kat döşemelerinin uzantısı ya da aynı nitelikte, sahanlıklar arasındaki merdiven kolları ise birer eğimli döşemedir. Bu nedenle merdiven kollarının konstrüksiyonu döşemelerde olduğu gibi,

• Enine doğrultuda düzenlenen hazır kirişler,

• Boyuna doğrultuda düzenlenen hazır kirişler,

• Boyuna doğrultudaki hazır kirişlere oturtulan hazır kiriş ya da plaklar,

• Hazır ya da yerinde dökme kirişli veya dişli döşemeler,

• Hazır ya da yerinde dökme plaklar,

olmak üzere beş türlü olabilir. Ancak, bunların esas taşıyıcıları kirişler veya döşeme plakları olmak üzere ikiye indirgenebilir ve bu kiriş ya da plaklar binanın duvar, kiriş, kolon gibi taşıyıcılarına oturtulur.

Kirişler mesnetlere ya bir uçlarından bağlanarak konsol kiriş, ya da her iki ucundan oturtularak basit bir kiriş gibi; plaklar da aynı şekilde ya bir kenarlarından bağlanarak konsol plak, ya da karşılıklı kenarlarından oturtularak tek doğrultulu bir döşeme plağı gibi çalışırlar. Ayrıca gerek kirişler gerekse plaklar doğrudan doğruya zemine de oturtulabilirler.

Sonuç olarak merdivenler, konstrüksiyonlarına göre,

•Tek mesnetli merdivenler (konsol kiriş, konsol plak),

•Çift mesnetli merdivenler (basit kiriş, tek doğrultulu plak)

•Yüzeysel mesnetli merdivenler (yer döşemesi) olmak üzere üçe ayrılır.

Yapılarda katlar arasında inşa edilen iniş çıkışa imkân veren, yatayla en fazla 60 derecelik açı yapan basamaklı yapı elemanlarıdır. Merdivenler yapı tipine ve mimari projeye bağlı olarak çok çeşitli türde inşa edilebilmektedir. Böylece, mesnetlenme şekline bağlı olarak değişik statik sistemlere sahip olabilmektedirler. Bunlar;

• Basamakları taşıyıcı olan merdivenler (konsol, basit kiriş, ankastre, vb.)
• Plak sistem merdivenler (bir ya da iki kollu)
• Katlanmış plak şeklinde basamakları olan merdivenler
• Serbest taşıyıcı helisel merdivenler
• Çevre mesnetli helisel merdivenler
• Serbest taşıyıcılı sahanlıklı merdivenler şeklinde sıralanabilir.

(Rıht ve basamak boyları arasındaki ilişkiler)

Kaynak: Düşey Sirkülasyon Araçları-Merdivenler-Prof. Abdullah SARI